Μη μνημόνευση του Πατριάρχη της ROC: σχίσμα ή επιτρεπόμενη απόκλιση

Μετά από ενάμιση μήνα πολέμου της Ρωσικής Ομοσπονδίας στο έδαφος της Ουκρανίας, σχεδόν δύο δωδεκάδες επισκοπές της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας έχουν ήδη ανακοινώσει την διακοπή μνημόνευσης του ονόματος του Προκαθημένου της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας, Πατριάρχη κ. Κύριλλου, σε όλες τις θείες λειτουργίες.

Πρώτον, οι επίσκοποι (ή επισκοπικά συμβούλια) εξήγησαν την απόφασή τους με το γεγονός ότι η θέση του Πατριάρχη κ. Κύριλλου σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία διαφέρει από εκείνη που καταλαμβάνουν σχεδόν όλοι οι ιεράρχες και οι πιστοί της χώρας μας. Και δεύτερον, η ανάγκη να μην μετακινηθούν οι παραπλανημένοι πιστοί στην ΟCU, αφού είναι πολύ δύσκολο να εξηγήσουμε όλα αυτά που γίνεται τώρα στη χώρα μας με τη βοήθεια εκκλησιαστικών επιχειρημάτων.

Το Πατριαρχείο έκρινε ότι μια τέτοια εξήγηση των λόγων για τους οποίους δεν μνημονεύεται ο Πατριάρχης δεν είναι τίποτα άλλο παρά σχίσμα. Με την ευκαιρία αυτή, ο Πατριάρχης κ. Κύριλλος έγραψε ένα ψήφισμα στην έκθεση του Μητροπολίτη Σούμι κ. Ευλογίου, στο οποίο αναφέρεται ότι «η διακοπή της μνημόνευσης του Προκαθημένου της Εκκλησίας σας, όχι για δογματικούς και κανονικούς λόγους, αλλά λόγω πολιτικών απόψεων και προτιμήσεων, αποτελεί σχίσμα για το οποίο ο καθένας που το διαπράττει θα απαντήσει ενώπιον του Θεού όχι μόνο στον μέλλοντα αιώνα, αλλά και στον παρόντα».

Ως αντίθετο παράδειγμα, ο επικεφαλής της ROC έδινε ένα παράδειγμα από την ιστορία της Ρωσικής Εκκλησίας «του αρχιερέα Γρηγορίου Προζόροφ, ο οποίος δεν διέκοψε την μνημόνευση του ονόματος του Μητροπολίτη Σεργίου, ο οποίος τελούσε μέχρι το 1942, δηλ. μέχρι τη σύλληψή του και τον θάνατό του, λατρεία στη μοναδική εκκλησία του Πατριαρχείου της Μόσχας στο Βερολίνο κατά τη διάρκεια του πολέμου» (ας σημειώσουμε σε παρένθεση ότι το παράδειγμα δεν είναι απολύτως επιτυχημένο, αφού ο Αρχιερέας Γρηγόριος Προζόροφ τιμούσε τη μνήμη του Προκαθήμενου της Εκκλησίας, εναντίον του λαού του οποίου έγινε στρατιωτική επίθεση, και όχι το αντίστροφο).

Η αναφορά για το σχίσμα, ειδικά από το στόμα του επικεφαλής της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας, είναι πολύ σοβαρή κατηγορία, πράγμα που σημαίνει ότι δεν μπορούν να αγνοηθεί. Ως εκ τούτου, ας δούμε αν μπορεί να θεωρηθεί σχίσμα για να σταματήσει η ανάμνηση του ονόματος του Προκαθημένου της Εκκλησίας από επισκόπους και ιερείς.

Κανόνες

Το πρώτο επιχείρημα στο οποίο απευθύνονται όσoι δεν μνημονεύουν τον Πατριάρχη κ. Κύριλλο είναι το επιχείρημα του νόμου περί ουδετών. Το γεγονός είναι ότι οι κανόνες της Εκκλησίας δεν λένε απολύτως τίποτα για το καθήκον των ιερέων να τιμούν το όνομα του Πατριάρχη κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας.

Αντίθετα, οι υποστηρικτές της μνημόνευσης επισημαίνουν τον 13ο, 14ο και 15ο κανόνα της  Διπλής Συνόδου του 861, οι οποίοι αναφέρουν ότι ο ιερέας πρέπει να τιμήσει τον επίσκοπο (13^ος κανόνας), ο επίσκοπος - τον μητροπολίτη (14 ^ος κανόνας) και ο μητροπολίτης - τον πατριάρχη (15^ος κανόνας).

Αλλά μια προσεκτική ανάγνωση αυτών των κανόνων, καθώς και η εφαρμογή τους στην κατάσταση με την UOC (η οποία είναι ανεξάρτητη στη διαχείριση, έχει τα δικαιώματα της ευρείας αυτονομίας και του Προκαθημένου της), δεν μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι οι Ουκρανοί επίσκοποι, οι οποίοι σταμάτησαν να μνημονεύουν το όνομα του Πατριάρχη Κύριλλου, έπεσαν σε σχίσμα. Όλοι τους τιμούν τον Μακαριώτατο Μητροπολίτη Ονούφριο, ο οποίος, με τη σειρά του, τιμά τον επικεφαλής της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας (ωστόσο, σε μια κάπως «περικομμένη» εκδοχή: αντί του «κυρίου και πατέρα» μόνο ως «αφέντη»), πράγμα που σημαίνει ότι οι κανόνες της Διπλής Συνόδου δεν παραβιάζονται.

Σε γενικές γραμμές, αρνούμενες να τιμήσουν τον Πατριάρχη, οι ουκρανικές επισκοπές επέστρεψαν στην πρακτική των περισσότερων Τοπικών Εκκλησιών, στις οποίες οι ιερείς τιμούν μόνο το όνομα του κυβερνώντος επισκόπου, και του τελευταίου – του Προκαθημένου. Αξίζει να θυμηθούμε για άλλη μια φορά ότι ο Προκαθήμενος της UOC είναι ο Μητροπολίτης Ονούφριος;

Παράδοση

Σε γενικές γραμμές, η παράδοση της μνημόνευσης του Πατριάρχη Μόσχας σε όλες τις εκκλησίες της Ρωσικής Εκκλησίας ήταν πρακτικά απούσα μέχρι τα μέσα του XVII αιώνα. Για παράδειγμα, σε ένα εξαιρετικό άρθρο του ιερέα Μιχαήλ Ζέλτοφ διαβάζουμε: «Στο χειρόγραφο υπηρεσιών των XV και XVI αιώνων, που προέρχονται τόσο από τη Μόσχα όσο και από το Νόβγκοροντ, και από τα νότια ρωσικά εδάφη, η μνημόνευση του ιεράρχη διατηρεί την παραδοσιακή του μορφή, που κληρονόμησε από το Βυζάντιο: «Ο αρχιεπίσκοπος του ονόματός μας» Και μόνο στο Sluzhebnik, που εκδόθηκε υπό τον Πατριάρχη Νίκωνα το 1655, προβλέπεται να τιμηθεί τόσο ο πατριάρχης όσο και ο τοπικός επίσκοπος. Παράλληλα, στο θαυμαστικό «Στους πρώτους εορτασμούς...» (σύμφωνα με το Υπηρεσιακό Βιβλίο του 1655) «ένας ιερέας πρέπει να τιμήσει μόνο τον Πατριάρχη Μόσχας, ενώ η μνημόνευση του τοπικού επισκόπου τοποθετείται στο δίπτυχο του διακόνου μετά το εν λόγω θαυμαστικό».

Φυσικά, κανείς δεν τολμά να ισχυριστεί ότι μέχρι το 1655 οι ιερείς της Ρωσικής Εκκλησίας, που δεν τιμούσαν το όνομα του Πατριάρχη, ήταν σε σχίσμα.

Η παράδοση της μνήμης του Πατριάρχη Μόσχας σε όλες τις εκκλησίες της Ρωσικής Εκκλησίας ήταν πρακτικά απούσα μέχρι τα μέσα του XVII αιώνα.

Με τη σειρά του, ο ιερέας της Ρωσικής Εκκλησίας, Γεώργιος Μακσίμοφ, υπερασπιζόμενος την άποψη του Πατριαρχείου, ισχυρίζεται ότι οι ιερείς της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας και της UOC ορκίστηκαν να ακολουθήσουν την καθιερωμένη παράδοση σε όλα. Αυτό σημαίνει ότι, δεδομένου ότι το όνομα του Πατριάρχη προβλέπεται να τιμάται στα Υπηρεσιακά Βιβλία, η άρνηση αυτής της τάξης αποτελεί παραβίαση του όρκου του αξιώματος.

Ωστόσο, μια τέτοια κατηγορία για παραβιάσεις της παράδοσης της ROC εγείρει ορισμένα σχόλια. Για παράδειγμα, στη Ρωσική Εκκλησία συνηθίζεται να λέμε όλες τις Ευχαριστιακές προσευχές πάνω από ένα δισκοπότηρο (και μόνο τότε, μετά τον «Πατέρα μας», αν χρειαστεί, το Αίμα του Σωτήρος μπορεί να προστεθεί σε επιπλέον δοχείο). Αλλά ο Μητροπολίτης Ιλαρίωνας (Αλφείεφ), σε αντίθεση με την παράδοση, γιορτάζει τη λειτουργία ταυτόχρονα σε αρκετά δισκοπότηρα (μερικές φορές μέχρι δώδεκα), και κανείς από το Πατριαρχείο δεν τον κατηγορεί για παραβίαση του όρκου και της ορκωμοσίας. Επιπλέον, κατά τη διάρκεια της πανδημίας του κορωνοϊού στη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, αποφασίστηκε να κοινωνήσει με πολλές κουταλιές ή βουτώντας ένα κουτάλι σε διάλυμα αλκοόλης. Εδώ δύσκολα μπορούμε να μιλήσουμε για την τήρηση οποιασδήποτε παράδοσης.

Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τη λειτουργία με μάσκες ή τις εκκλήσεις του Πατριάρχη να μην επισκέπτονται εκκλησίες.

Φόβος για χάρη των Εβραίων;

Ο Προκαθήμενος της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας είχε απόλυτο δίκιο όταν, σε κήρυγμά του την Εβδομάδα του Θριάμβου της Ορθοδοξίας στις 13 Μαρτίου 2022, τόνισε ότι «η εξάρτηση της Εκκλησίας από μια εξωτερική δύναμη, η εξάρτηση από εκείνους που έχουν πολιτική εξουσία, είναι η πιο επικίνδυνη εξάρτηση».

Ωστόσο, πολύ παράξενα, ειδικά στο πλαίσιο του πολέμου στην Ουκρανία και των παραπάνω αποφάσεων (για κουταλιές, μάσκες και μη προς επίσκεψη εκκλησίες), είναι τα λόγια του Πατριάρχη για τη δειλία των Ουκρανών επισκόπων που αρνήθηκαν να μνημονεύσουν το όνομά του: «Σήμερα, ακόμη και η μνημόνευση του ονόματος του Πατριάρχη στο ναό για κάποιους καθίσταται αδύνατη να εκφοβιστεί για χάρη των Ιουδαίων» και «όταν κάποιος, από φόβο, αρνείται να τιμήσει τη μνήμη του Πατριάρχη, τότε, φυσικά, αυτό είναι ένα σημάδι αδυναμίας, Αυτό είναι επικίνδυνο για την πνευματική ζωή εκείνων που παρεκκλίνουν από την αλήθεια με μικρό τρόπο», διότι αν «σήμερα δεν τιμούμε τον Πατριάρχη, γιατί είναι τρομερό, τότε αύριο κάποιος μπορεί να απαιτήσει περισσότερα».

Να συμφωνήστε, οι κατηγορίες εναντίον των Ουκρανών επισκόπων, οι οποίοι δεν φοβόντουσαν τον κορωνοϊό, δεν σταμάτησαν τις εκκλησιαστικές λειτουργίες και δεν εισήγαγαν καινοτομίες σχετικά με τα μυστήρια της Εκκλησίας (ακόμη και υπό την πίεση των αρχών), είναι τουλάχιστον αμφίβολες. Ειδικά αν θυμηθούμε ότι στις 29 Μαρτίου 2020, ο Πατριάρχης κ. Κύριλλος κάλεσε τους πιστούς να αρνηθούν να επισκεφθούν εκκλησίες λόγω φόβου θανάτου (απόσπασμα: «Με τη χάρη του Θεού, σχεδόν κανείς δεν έχει πεθάνει σε καμία οικογένεια ακόμα. Αν συμβεί αυτό, τότε σε μια στιγμή όλοι θα φανταστούν (θνησιμότητα στο Covid, – Ed.), θα πανικοβληθούμε επίσης»).

Με άλλα λόγια, οι αποφάσεις για τον «κορωνοϊό» ελήφθησαν από τον Πατριάρχη και τη Σύνοδο της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας για λόγους «διατήρησης της υγείας» υπό την πίεση των αρχών και των εξωτερικών συνθηκών. Είναι δύσκολο να μην κάνεις παραλληλισμούς.

Τι λέει η ιστορία;

Στην ιστορία της Εκκλησίας, η άρνηση των επισκόπων να τιμήσουν τον Πατριάρχη, η οποία δεν υποκινείται από αιρεση, δεν είναι νέα.

Έτσι, τη δεκαετία του '30 του περασμένου αιώνα, αρκετοί επίσκοποι της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας δεν συμφωνούσαν με τη θέση του Μητροπολίτη κ. Σέργιου (Στραγκορότσκι), ο οποίος έκανε συμβιβασμούς με τους Μπολσεβίκους. Αυτοί οι επίσκοποι αρνήθηκαν να τιμήσουν το όνομά του κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας, ενθυμούμενοι μόνο τον Πατριαρχικό Λόκουμ Τένενς Μητροπολίτη Πέτρο (Πολιάνσκι), ο οποίος συνελήφθη. Παράλληλα, δεν διέκοψαν την εκκλησιαστική κοινωνία με τον Μητροπολίτη Σέργιου και την Προσωρινή Πατριαρχική Σύνοδο από κάτω του.

Στην ιστορία της Εκκλησίας, η άρνηση των επισκόπων να τιμήσουν τον Πατριάρχη, η οποία δεν υποκινείται από αίρεση, δεν είναι νέα.

Μια ομάδα από αυτούς τους επισκόπους ονομάστηκε «ανεξήγητη» και, σύμφωνα με τον μητροπολίτη Juvenal (Poyarkov), πρόεδρο της Συνοδικής Επιτροπής για την Αγιοποίηση των Αγίων της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας, «είναι αδύνατο να βρεθούν κακόβουλα, αποκλειστικά προσωπικά κίνητρα σε σχέση με αυτούς. Οι ενέργειές τους εξαρτήθηκαν με τον δικό τους τρόπο από το ενδιαφέρον για το καλό της Εκκλησίας».

Αργότερα, πολλοί από τους «μη τιμημένους» αγιοποιήθηκαν ως άγιοι. Μεταξύ αυτών: ο Μητροπολίτης κ. Κύριλλος (Σμιρνόφ) και ο Μητροπολίτης κ. Αγκαφάντζελ (Πρεομπραζένσκι), ο Αρχιεπίσκοπος κ. Σεραφείμ (Σαμοΐλοβιτς), ο Επίσκοπος κ. Βίκτορ (Οστροβίντοφ), ο Δαμασκός (Τσάντρικ), ο Αθανάσιος (Ζαχάρωφ) και άλλοι.

Ταυτόχρονα, καμία από τις απαγορεύσεις που επέβαλε ο Μητροπολίτης κ. Σέργιος στους «αποστάτες» που αποχώρησαν από αυτόν δεν ακυρώθηκε επισήμως.

Μπορεί επίσης να θυμάστε ότι το 1990, ο Πατριάρχης Αλέξιος, σε συνάντηση με τον κλήρο των δυτικών επισκοπών της UOC στην Ποτσαΐβ Λαύρα, ευλόγησε να μην τιμήσει το όνομα του Πατριάρχη κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας, αν αυτό δικαιολογείται από την οικονομία προς όφελος της Αγίας Εκκλησίας. Όπως κανείς δεν αποκάλεσε τον επίσκοπο Longinus (Zhar), ο οποίος τον Μάρτιο του 2016 κατηγόρησε τον Πατριάρχη κ. Κύριλλο για αίρεση του οικουμενικού χαρακτήρα και αρνήθηκε να τιμήσει το όνομά του κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας, - σχισματικό.

Επιπλέον, τα τελευταία 30 χρόνια, έχουμε δει πώς ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως σταμάτησε να τιμά τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών, ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων αρνήθηκε να τιμήσει την Αντιοχεία και αντίστροφα. Εξάλλου, δεν υπάρχουν πληροφορίες ότι ο Πατριάρχης κ. Κύριλλος έχει σταματήσει να τιμά τον Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο, τον Πατριάρχη κ. Θεόδωρο, τον Αρχιεπίσκοπο κ. Ιερώνυμο και τον Αρχιεπίσκοπο κ. Χρυσόστομο λόγω της πτώσης τους στην αίρεση. Είναι δυνατόν να χαρακτηριθούν όλες αυτές οι υποθέσεις ως διάσπαση; Φυσικά και όχι.

Το 1990, ο Πατριάρχης Αλέξιος σε συνάντηση με τον κλήρο της UOC στο Ποτσαΐβ Λαύρας ευλόγησε να μην τιμήσει το όνομα του Πατριάρχη κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας, αν αυτό προκαλεί απόρριψη.

Πειθαρχική δράση και κραυγή ψυχής

Η απόφαση να σταματήσει κανείς να τιμά το όνομα του Πατριάρχη κ. Κύριλλου κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας υπαγορεύθηκε όχι από πολιτικές εκτιμήσεις και φόβο των αρχών, αλλά από πόνο για την Εκκλησία, τους ανθρώπους, τη γη και την Πατρίδα. Η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας ήταν πάντα με το λαό της και ποτέ δεν δίχασε τους πιστούς σύμφωνα με τις πολιτικές ή εθνικές προτιμήσεις. Ομοίως, ανέκαθεν αντιτάσσεται στη στρατιωτική δράση στο Ντονμπάς, καλεί τα μέρη της σύγκρουσης για ειρηνική επίλυση του προβλήματος και, ταυτόχρονα, υπογραμμίζει την ανάγκη σεβασμού της εδαφικής ακεραιότητας της Ουκρανίας. Η Εκκλησία δεν έχει αλλάξει τις αρχές της ακόμη και μετά τις 24 Φεβρουαρίου 2022.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο εκκλησιαστικός λαός της Ουκρανίας αντέδρασε με ιδιαίτερο πόνο στην απουσία της καταδίκης του Πατριάρχη για την επιθετικότητα της Ρωσικής Ομοσπονδίας εναντίον της χώρας μας. Εξάλλου, αν είναι «πατέρας» για τους Ουκρανούς πιστούς, τότε θα πρέπει να αντιδράσει ως πατέρας και όχι ως κυβερνητικός αξιωματούχος. Είναι σαφές ότι αν είχε αντιταχθεί στον πόλεμο, αυτή η ομιλία δεν θα σταματούσε τους «Ισκάνδηδες» και τους «τουλίπες». Αλλά θα σταματούσε την επιθυμία πολλών πιστών της UOC να διαχωρίσουν τον εαυτό τους όχι μόνο από τον Πατριάρχη, αλλά και από τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία στο σύνολό της. Και πού θα πάνε οι πιστοί; Είτε στην ΟCU, είτε σε κάποια άλλη δομή που δεν έχει την κανονική κατάσταση.

Με ιδιαίτερο πόνο, ο εκκλησιαστικός λαός της Ουκρανίας αντέδρασε στην απουσία της καταδίκης του Πατριάρχη για την επίθεση της Ρωσικής Ομοσπονδίας εναντίον της χώρας μας. Εξάλλου, αν είναι «πατέρας» για τους Ουκρανούς πιστούς, τότε θα πρέπει να αντιδράσει ως πατέρας και όχι ως κυβερνητικός αξιωματούχος.

Επιπλέον, η θέση της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας και του Πατριάρχη κ. Κύριλλου σχετικά με τον πόλεμο στην Ουκρανία όχι μόνο έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τη θέση της UOC, αλλά δυσφημίζει και την Εκκλησία στη χώρα μας, προκαλεί θύελλα αρνητικότητας και επιθετικότητας προς τους πιστούς της. Και πολύ συχνά οι εμπνευστές αυτής της επίθεσης είναι εκπρόσωποι της Ουκρανικής Ελληνοκαθολικής Εκκλησίας. Για παράδειγμα, η βουλευτής Oksana Savchuk (Ελληνοκαθολική), κατέθεσε νομοσχέδιο που απαγορεύει την UOC. Στο Gorodok και το Drohobych, στην περιοχή Lviv, οι αρχές απαγόρευσαν την UOC κατόπιν αιτήματος των τοπικών Uniates. Κατά τη διάρκεια του περασμένου μήνα, είναι γνωστό αρκετές περιπτώσεις όπου οι uniates κατέλαβαν εκκλησίες της UOC στη Δυτική Ουκρανία.

Και σε αυτό το πλαίσιο, οι πιστοί της UOC δεν μπορούν παρά να μπερδεύονται από τις ενεργές επαφές εκπροσώπων της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ρωσίας με την Καθολική Εκκλησία, της οποίας τα πιστά παιδιά είναι Έλληνες Καθολικοί. Οι πιστοί της Ορθοδόξου Εκκλησίας της Ουκρανίας αναρωτιούνται τι κοινό έχει η Ορθόδοξη Εκκλησία της Ρωσίας με το Βατικανό, το οποίο σε όλη την ιστορία της Εκκλησίας μας προσπάθησε να υποτάξει τον λαό μας στον ρωμαϊκό θρόνο.

Εξάλλου, παρά τις οικουμενικές επαφές της ROC με τη Ρώμη, η επιθετικότητα των Uniates εναντίον των κοινοτήτων της UOC αυξάνεται μόνο. Αυτός είναι ο λόγος για πολλές ερωτήσεις και αμηχανίες των πιστών μας σχετικά με αυτές τις επαφές.

***

Η άρνηση μνημόνευσης του ονόματος του Προκαθημένου της Ρωσικής Εκκλησίας κατά τη διάρκεια της θείας λειτουργίας υπαγορεύεται από τον πόνο για τον λαό της Ουκρανίας, καθώς και από την επιθυμία να διατηρηθεί το ποίμνιό τους στην αγιολογική Εκκλησία. Όχι λόγω του φόβου των αρχών (εδώ και 30 χρόνια έχουμε εξοικειωθεί με τη συνεχή πίεση από την πλευρά τους), αλλά λόγω του φόβου να χάσουν τις ψυχές των πιστών. Και αυτό δεν είναι διχασμός, είναι ένα κάλεσμα για να αλλάξουμε το μυαλό εκείνων από τους οποίους θα θέλαμε συμπάθεια και κατανόηση.