Απροσδόκητες συνέπειες μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τέμενος

Στην Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη μπορεί να πραγματοποιηθεί μουσουλμανική ακολουθία στο εγγύς μέλλον. Φωτογραφία: ΕΟΔ

Η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη, η οποία έχει το καθεστώς μουσείου σήμερα, θα μετατραπεί σε τζαμί με πιθανότητα 99%. Αυτό το βήμα της τουρκικής κυβέρνησης και προσωπικά του προέδρου Ερντογάν πρέπει να είναι ορόσημο για την παγκόσμια γεωπολιτική, για τις σχέσεις μεταξύ της Ευρώπης και του μουσουλμανικού κόσμου, για την Ορθοδοξία και για τον Χριστιανισμό στο σύνολό του. Ωστόσο, οι συνέπειες αυτού του βήματος μπορεί να είναι πολύ απρόσμενες. Ποιες; Ας κοιτάξουμε προσεκτικά.

Οι προθέσεις να μετατραπεί η Αγία Σοφία σε λειτουργικό τζαμί εκφράστηκαν συγκεκριμένα από τον Τούρκο πρόεδρο περισσότερο από ένα μήνα πριν. Αυτό προκάλεσε έντονη διπλωματική αντίδραση τόσο από τις κυβερνήσεις διαφόρων χωρών όσο και από θρησκευτικές οργανώσεις. Ήταν κυρίως αρνητική. Αυτή η αρνητική θέση υποστηρίχθηκε από το γεγονός ότι αλλαγή στο καθεστώς της Αγίας Σοφίας θα παραβίαζε το status quo που δημιουργήθηκε μετά τον σχηματισμό της Τουρκικής Δημοκρατίας και την απόρριψη αυτής της χώρας από την αυτοκρατορική πολιτική της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τότε ο ιδρυτής του σύγχρονου τουρκικού κράτους, Κεμάλ Ατατούρκ, αποφάσισε να μετατρέψει το τζαμί της Αγίας Σοφίας σε μουσείο. Το 1935, αφαιρέθηκε ένα στρώμα γύψου και οι άνθρωποι μπορούσαν και πάλι να δουν τα ψηφιδωτά πρόσωπα του Ιησού Χριστού και της Παναγία, κρυμμένα από τα μάτια για πολλούς αιώνες.

Σήμερα, ο Ρ. Ερντογάν, ο οποίος, αφενός, ανακηρύσσει τον εαυτό του οπαδό των διαθηκών του Κ. Ατατούρκ και, αφετέρου, ακολουθεί μια νεο-οθωμανική πολιτική, έλαβε και πάλι το δικαίωμα, όπως ο κατακτητής της Κωνσταντινούπολης, ο Σουλτάνος  Μωάμεθ Β', να μετατρέψει την κύρια χριστιανική εκκλησία σε τζαμί. Το τουρκικό Ανώτατο Δικαστήριο στις 2 Ιουλίου 2020 αποφάσισε ότι το καθεστώς της Αγίας Σοφίας μπορεί να αλλάξει με διάταγμα του Προέδρου Ρ. Ερντογάν. Και σχεδόν δεν υπάρχει ελπίδα ότι ο Ερντογάν δεν θα χρησιμοποιήσει αυτό το δικαίωμα. Οι δηλώσεις προθέσεων να μετατρέψει την Αγία Σοφία σε τζαμί έγιναν τόσο ρητά και αποφασιστικά, ώστε η άρνησή τους θα βλάψει σοβαρά την πολιτική εικόνα του Τούρκου προέδρου και, ως εκ τούτου, την πολιτική του επιρροή τόσο στην Τουρκία όσο και στο εξωτερικό. Εξάλλου και το τουρκικό Υπουργείο Εξωτερικών αντιδρά πολύ σκληρά στις εκκλήσεις να αφήσουν τα πάντα, όπως είχε, που ακούγονται από τις κυβερνήσεις διαφορετικών χωρών και διεθνών οργανισμών.

Για παράδειγμα, μετά από τη σαφή έκκληση από το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ να αφήσουν τις προθέσεις για αλλαγή του καθεστώτος της Αγίας Σοφίας, η τουρκική διπλωματική υπηρεσία επέτρεψε στον εαυτό της να απαντήσει πολύ σκληρά: «Η Αγία Σοφία είναι ιδιοκτησία της Τουρκίας, όπως όλες οι πολιτιστικές μας αξίες που βρίσκονται στη γη μας. Οποιοδήποτε είδος προθέσεων των αρχών σχετικά με την Αγία Σοφία είναι επίσης πρόβλημα που αφορά τις εσωτερικές μας υποθέσεις στο πλαίσιο των δικαιωμάτων κυριαρχίας της Τουρκίας». Σε μετάφραση από τη διπλωματική γλώσσα αυτό σημαίνει: θα κάνουμε ό, τι θέλουμε και δε δίνουμε δεκάρα για τη γνώμη σας. Πριν από λίγα χρόνια καμία χώρα δεν μπορούσε να μιλήσει με τις αρχές των ΗΠΑ με παρόμοιο τόνο. Ωστόσο, οι καιροί αλλάζουν...

Γιατί ο Ερντογάν είναι αποφασισμένος να πάει μέχρι το τέλος

Πρώτον, αυξάνει την εξουσία του εντός της χώρας, η οποία κλονίστηκε πρόσφατα λόγω οικονομικών δυσκολιών της χώρας. Η πτώση της δημοτικότητας του Ερντογάν αποδεικνύεται από τις τοπικές εκλογές που πραγματοποιήθηκαν στην Τουρκία πριν από αρκετά χρόνια, οι οποίες έδειξαν σημαντική μείωση της υποστήριξης του κυβερνώντος κόμματος από τον πληθυσμό της χώρας.

Δεύτερον, εκδικεί την Ευρώπη για την ταπείνωση των τελευταίων καιρών, όταν η Ευρωπαϊκή Ένωση αποδέχθηκε την αίτηση ένταξης της Τουρκίας σε αυτόν τον οργανισμό, αλλά κυριολεκτικά την βασάνιζε με αναβολές και προβολή νέων απαιτήσεων.

Τρίτον, εκδικεί τις Ηνωμένες Πολιτείες για την πιθανή οργάνωση απόπειρας πραξικοπήματος το 2016. Όπως γνωρίζετε, οι ΗΠΑ προσπάθησαν πρόσφατα να ασκήσουν πιέσεις για την επιστροφή της Αγίας Σοφίας στο καθεστώς Ορθόδοξου ναού. Το 2007 δημιουργήθηκε κιόλας το «Free Agia Sophia Council», το οποίο μπόρεσε να διοργανώσει ακροάσεις στο Κογκρέσο των ΗΠΑ για αυτό το θέμα. Εκείνη την εποχή, με συνολική κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μέση Ανατολή, αυτό δεν φαινόταν τόσο ανέφικτο, αλλά τώρα είναι εντελώς διαφορετικοί καιροί. Μετά την αποτυχία του πραξικοπήματος οι ΗΠΑ μετατράπηκαν από το προστάτη εταίρο της Τουρκίας σε αντίπαλό της, ειδικά για τον Πρόεδρο Ρ. Ερντογάν προσωπικά. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: τα φιλοκυβερνητικά μέσα ενημέρωσης στην Τουρκία υποθέτουν ότι η πρώτη μουσουλμανική υπηρεσία θα πραγματοποιηθεί στην Αγία Σοφία στις 15 Ιουλίου, την 4η επέτειο του αποτυχημένου πραξικοπήματος.

Τέταρτον, και αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό, ο Ρ. Ερντογάν με πρακτικά βήματα ενισχύει τη δήλωσή του για νεο-οθωμανισμό και ηγεσία στον μουσουλμανικό κόσμο.

Φυσικά, για την Τουρκία υπάρχουν τόσο μειονεκτήματα όσο και σημαντικοί κίνδυνοι. Είναι προφανείς. Είναι αύξηση της έντασης με την Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ωστόσο, αυτή η ένταση υπάρχει ήδη και δεν μπορεί να ουδετεροποιηθεί εγκαταλείποντας σχέδια μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί. Μεταξύ Ευρώπης και Τουρκίας υπάρχει ένα άλυτο πρόβλημα μεταναστών. Η Τουρκία πιστεύει ότι οι ευρωπαϊκές αρχές εμποδίζουν την πρόσβαση τουρκικών αγαθών στην ευρωπαϊκή αγορά, καθώς και παραβιάζουν τα δικαιώματα των Τούρκων που ζουν στην Ευρώπη. Η Τουρκία βρίσκεται σε σύγκρουση με τις Ηνωμένες Πολιτείες λόγω της αμερικανικής υποστήριξης των Κούρδων και του ιεροκήρυκα της αντιπολίτευσης F. Gulen, τον οποίο ο Ερντογάν κατηγορεί για οργάνωση πραξικοπήματος το 2016. Υπάρχουν πολλά άλλα προβλήματα και η παρουσία τους επιτρέπει στις τουρκικές αρχές να ενεργήσουν ανεξάρτητα από τις απόψεις της Ευρώπης και της Αμερικής .

Περί αντίδρασης Ελλάδας και Φαναρίου

Οι Έλληνες βρέθηκαν σε πολύ δύσκολη θέση. Η κυβέρνηση αυτής της χώρας έβγαλε πολύ έντονη καταδίκη των σχεδίων της Τουρκίας και δήλωσε ότι η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί θα επιδεινώσει απότομα τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών. Αλλά και πάλι, αυτή η σχέση έχει ήδη φτάσει στο όριό της. Ένα από τα κύρια εμπόδια είναι οι ενέργειες της Τουρκίας στην υφαλοκρηπίδα δίπλα στην μη αναγνωρισμένη Δημοκρατία της Βόρειας Κύπρου. Η Ελλάδα έκανε επίσης πολύ πολεμικές δηλώσεις για αυτό το θέμα, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορεί να αντιτάξει τίποτα στην Τουρκία. Η Ελλάδα επιδεικνύει για άλλη μια φορά τις τρομερές διπλωματικές της δηλώσεις, πίσω από τις οποίες υπάρχει πραγματική αδυναμία, τουλάχιστον κατά κάποιο τρόπο, να ανταποκριθεί.

Πιο επώδυνες συνέπιες, εάν τα τουρκικά σχέδια γίνουν πραγματικότητα, θα αισθανθούν το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης και προσωπικά ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος. Εάν (όταν) πραγματοποιηθεί μουσουλμανική ακολουθία στην Αγία Σοφία, το κύρος του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης θα υποστεί μεγάλη ζημιά, όπως και οι αξιώσεις του για Πανορθόδοξη υπεροχή θα υποστούν μεγάλη ζημιά. Ακόμη μεγαλύτερη ζημιά έχει ήδη γίνει στο κύρος του Πατριάρχη Βαρθολομαίου λόγω της μηνιαίας σιωπής του, η οποία έγινε απλώς άσεμνη. Αφού τα σχέδια της τουρκικής κυβέρνησης επικρίθηκαν από πολλά κράτη και διεθνείς οργανισμούς, καθώς και από πολλές θρησκευτικές οργανώσεις, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος τελικά έκανε μια δήλωση που έμοιαζε περισσότερο με γλείψιμο παρά με πραγματική διαμαρτυρία.

Πρώτα, ο επικεφαλής του Φαναρίου δήλωσε στην εφημερίδα «Washington Post» ότι ήταν «λυπημένος» για την πιθανή μετατροπή της Σοφίας σε τζαμί και λίγο αργότερα στο κήρυγμά του είπε τα εξής:

«Ως μουσείο, η Αγία Σοφία μπορεί να λειτουργήσει ως τόπος και σύμβολο συνάντησης, διαλόγου και ειρηνικής συνύπαρξης λαών και πολιτισμών, αμοιβαίας κατανόησης και αλληλεγγύης μεταξύ του Χριστιανισμού και του Ισλάμ <...> Η τυχόν μετατροπή της Αγίας Σοφίας εις τέμενος θα στρέψη εκατομμύρια Χριστιανών εις όλον τον κόσμον εναντίον του Ισλάμ, και η Αγία Σοφία, η οποία, λόγω της ιερότητός της είναι ένα ζωτικόν κέντρον, εις το οποίον αγκαλιάζονται η Ανατολή με την Δύσιν, θα διασπάση τους δύο αυτούς κόσμους».

Αλλά ακόμη και αυτά τα εξαιρετικά προσεκτικά λόγια θεωρήθηκαν στην Τουρκία ως απειλή για τους μουσουλμάνους. «Θα συμβουλεύαμε τον Βαρθολομαίο να εκφράσει τη λύπη του για όλα αυτά τα μουσουλμανικά έργα που καταστράφηκαν σε πολλά μέρη του κόσμου, ειδικά στην Ελλάδα. Προειδοποιεί για τις προγραμματισμένες επιθέσεις της Δύσης κατά του Ισλάμ και των Μουσουλμάνων», δήλωσε ο Ismet Buyakutaman, γενικός γραμματέας του τουρκικού Εθνικού Κόμματος Δράσης.

Περί αντίδρασης Ρωσίας και Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας

Ενδιαφέρουσα είναι η αντίδραση στα σχέδια της Τουρκίας της Ρωσίας και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας. Είναι διαφορετική. Το ρωσικό Υπουργείο Εξωτερικών μίλησε πολύ απαλά. «Αναμένουμε ότι οποιεσδήποτε αποφάσεις σχετικά με το καθεστώς αυτού του μοναδικού μνημείου θα είναι ισορροπημένες, λαμβάνοντας υπόψη την υψηλή ευαισθησία αυτού του ζητήματος για τους πιστούς, το γνωστό διαθρησκειακό πλαίσιο και την καθιερωμένη πρακτική διεθνούς νομικής ρύθμισης της διαχείρισης των Μνημείων Παγκόσμιας Κληρονομιάς της UNESCO», δήλωσε η επίσημη εκπρόσωπος του ρωσικού Υπουργείου Εξωτερικών Μαρία Ζαχάροβα. Σε μετάφραση από τη διπλωματική γλώσσα σημαίνει, δεν χαιρετίζουμε τέτοιες ενέργειες, αλλά δεν θα διαμαρτυρηθούμε ιδιαίτερα.

Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έκανε στρατηγικό λάθος αρχίζοντας τη σύγκρουση με τη Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία και έμμεσα με τη Ρωσία στο ουκρανικό ζήτημα. Αντί να πάρει σύμμαχο στο πρόσωπό της, που αντιστοιχεί σε ιστορική παράδοση πολλών αιώνων, το Φανάρι επέλεξε σύγκρουση. Όμως, πιθανώς, μόνο η Ρωσία θα μπορούσε να εμποδίσει την πρόθεση του Ρ. Ερντογάν σχετικά με την Αγία Σοφία. Όμως το Φανάρι κατέστησε αδύνατη τη μεσολάβηση της Ρωσίας. Τώρα, από την πτώση της εικόνας του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης, η Ρωσία κερδίζει μόνο. Φαίνεται ότι κερδίζει και η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Εκφράζει όμως έντονη διαμαρτυρία. «Πιστεύουμε ότι αυτή η πράξη υπό τις σημερινές συνθήκες αποτελεί απαράδεκτη παραβίαση της θρησκευτικής ελευθερίας και αυτό, φυσικά, δεν είναι μόνο εσωτερική υπόθεση της Τουρκίας, όπως λένε τώρα πολλοί Τούρκοι αξιωματούχοι. Είναι μνημείο κοινής χριστιανικής σημασίας, παγκόσμιας σημασίας», δήλωσε ο Μητροπολίτης Ιλαρίωνας (Αλφέεβ), επικεφαλής του Τμήματος Εξωτερικών Εκκλησιαστικών Σχέσεων της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.

Παρεμπιπτόντως, είναι χρήσιμο να συγκρίνουμε αυτήν τη δήλωση με τη δήλωση του Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Ένας τόσο έντονος τόνος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας οφείλεται στην συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι παρά τη σύγκρουση μεταξύ της Ρωσικής Εκκλησίας και του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης για το ουκρανικό ζήτημα, η μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί αποτελεί πλήγμα για ολόκληρη την Ορθοδοξία και απαιτεί την κινητοποίηση ολόκληρης της Εκκλησίας.

Ποιες συνέπειες μπορεί να γίνουν μετά την αλλαγή καθεστώτος της Αγίας Σοφίας;

Όπως προαναφέρθηκε, πρόκειται για πτώση του κύρους του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης και της επιρροής του στον Ορθόδοξο Κόσμο. Ίσως να ξεκινήσουν εκ νέου οι συζητήσεις ότι ο Οικουμενικός Πατριάρχης δεν έχει καμία δουλειά στην Κωνσταντινούπολη και είναι καιρός να μετακομίσει κάπου αλλού. Στο Άγιο όρος, για παράδειγμα, ή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Σημαντική ζημιά θα προκληθεί στα σχέδια του Φαναρίου να επισημοποιήσει κάπως το πρωτείο της εξουσίας του και όχι μόνο της τιμής μεταξύ των Τοπικών Ορθόδοξων Εκκλησιών. Ποιο πρωτείο, αφού ακόμα και το καθεστώς του μουσείου για την Αγία Σοφία το Φανάρι δεν κατάφερε να υπερασπιστεί;

Μπορεί να υποτεθεί ότι η αναγνώριση του τέκνου του Φαναρίου, της λεγόμενης Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας (του Επιφάνιου – συντ.), από τις Τοπικές Εκκλησίες θα σταματήσει ή ακόμη και θα αντιστραφεί. Η συνέπεια αυτού θα είναι αύξηση των συγκρούσεων εντός της ίδιας της ΟCU μεταξύ των «επισκόπων» της, που λαχταρούν εξουσία. Ο Φιλάρετος Ντενισένκο θα λάβει ορισμένα επιχειρήματα υπέρ της ύπαρξης του Πατριαρχείου Κιέβου.

Η ένταση μεταξύ της Τουρκίας αφενός και των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευρώπης αφετέρου θα αυξηθεί, αλλά όχι για πολύ. Ίσως να επιβληθούν ορισμένες κυρώσεις, τις οποίες κανείς πια δεν φοβάται.

Αλλά η πιο απροσδόκητη απάντηση στον Ρ. Ερντογάν, ως υποψήφιο για ηγεσία στον μουσουλμανικό κόσμο, μπορεί να έρθει από... το Ισραήλ. Για να το καταλάβουμε, ας στραφούμε στα επιχειρήματα της Τουρκίας, τα οποία χρησιμοποιεί για την απάντηση σε όλους τους διαδηλωτές κατά της μετατροπής της Αγίας Σοφίας σε τζαμί.

Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας: «Η Αγία Σοφία είναι ιδιοκτησία της Τουρκίας, όπως όλες οι πολιτιστικές μας αξίες που βρίσκονται στη γη μας. Οποιοδήποτε είδος προθέσεων των αρχών σχετικά με την Αγία Σοφία είναι επίσης πρόβλημα σχετικά με τις εσωτερικές μας υποθέσεις στο πλαίσιο των δικαιωμάτων κυριαρχίας της Τουρκίας».

Ο Τούρκος πρόεδρος Ρ. Ερντογάν: «Οι κατηγορίες εναντίον της χώρας μας λόγω της Αγίας Σοφίας είναι άμεση καταπάτηση του δικαιώματός μας στην κυριαρχία».

Με άλλα λόγια, τα επιχειρήματα των τουρκικών αρχών σχετικά με το δικαίωμα στη μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί προέρχεται από την κυριαρχία πάνω σε αυτό το αντικείμενο. Αλλά σήμερα το Ισραήλ διακηρύσσει την κυριαρχία του επί της Ιερουσαλήμ και του Όρους του Ναού, στο οποίο βρίσκονται τα κύρια ιερά του Χριστιανισμού, του Ισλάμ και του Ιουδαϊσμού.

Αποδεικνύεται ότι το Ισραήλ μπορεί να συμπεριφέρεται με τα ιερά που βρίσκονται στο Όρος του Ναού με τον ίδιο τρόπο όπως η Τουρκία με την Αγία Σοφία, δηλαδή να ενεργούν με βάση τα δικά τους συμφέροντα και να μην προσέχουν τις απόψεις άλλων θρησκευτικών οργανώσεων και κρατών. Φέτος μεγάλη αναταραχή προκάλεσε ή έκκληση μιας ομάδας Εβραίων θρησκευτικών ηγετών προς τις ισραηλινές αρχές να επιτρέψουν θυσία με αρνί το εβραϊκό Πάσχα. Γενικά, τα σχέδια των Ορθόδοξων Εβραίων είναι η ανοικοδόμηση του ναού του Σολομώντα, ο οποίος καταστράφηκε το 70 και από τον οποίο παρέμεινε μόνο το Δυτικό Τείχος.

Σήμερα, μέρος της πλατιάς του κατεστραμμένου Ιουδαϊκού ναού καταλαμβάνεται από το Qubbat As-Sakhrah (Θόλος του Βράχου).

Τα υφιστάμενα σχέδια για την αποκατάσταση του Ιουδαϊκού ναού προβλέπουν τόσο την επιλογή να καταστρέψουν το Qubbat As-Sakhrah όσο και την επιλογή να διατηρηθεί η ακεραιότητά του. Αλλά σε κάθε περίπτωση, ο μουσουλμανικός κόσμος θα είναι έντονα ενάντια σε μια τέτοια κατασκευή. Εδώ ακριβώς που το Ισραήλ θα χρειαστεί τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί ο Ρ. Ερντογάν σήμερα: η χώρα μας, η κυριαρχία μας, κάνουμε ό, τι θέλουμε. Σε κάποιους όλα αυτά μπορεί να φανούν απίστευτα, αλλά ποιος θα μπορούσε να φανταστεί ότι το ισραηλινό κράτος θα αποκατασταινόταν μετά από σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια από την καταστροφή του;