Α ́ Οικουμενική Σύνοδος: επιβεβαίωση του ομοουσίου του Πατέρα και Υιού

Οι Οικουμενικές Σύνοδοι που πραγματοποιήθηκαν κατά την πρώτη χιλιετία της χριστιανικής ιστορίας μάς έδωσαν ένα διατυπωμένο δόγμα, κανονικούς κανόνες και ένα παράδειγμα για το πώς να επιλύουμε αμφιλεγόμενα ζητήματα. Πολύ συχνά προσπαθούμε να υποστηρίξουμε οποιαδήποτε από τις θέσεις ή τις δηλώσεις μας με την εξουσία των Οικουμενικών Συνόδων. Πόσα όμως γνωρίζουμε γι' αυτές τις Συνόδους; Για το πώς έλαβαν χώρα, υπό ποιες ιστορικές συνθήκες, γιατί ακριβώς αυτά τα ζητήματα τέθηκαν υπόψη τους και όχι άλλα, και πώς εφαρμόστηκαν στη συνέχεια οι αποφάσεις των Συνόδων; Όλα αυτά πρέπει να είναι γνωστά για να κατανοήσουμε σωστά το νόημα των συμφιλιωτικών αποφάσεων και να εφαρμόσουμε σωστά αυτές τις αποφάσεις στη σημερινή πραγματικότητα. Σας εφιστούμε την προσοχή σε μια σειρά άρθρων για τις Οικουμενικές Συνόδους, στα οποία θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα σε πολύ μικρό βαθμό, αλλά και να κεντρίσουμε το ενδιαφέρον των αναγνωστών για μια βαθύτερη μελέτη της ιστορίας των Οικουμενικών Συνόδων και της εκκλησιαστικής ιστορίας γενικότερα.

Ο Άρειος, αίρεση και Σύμβολο Πίστης

Εν συντομία, η Α ́ Οικουμενική Σύνοδος μπορεί να περιγραφεί ως εξής: Ο Πρεσβύτερος Άρειος άρχισε να ισχυρίζεται ότι ο Υιός του Θεού δεν είναι ουσιαστικά Θεός, ότι δημιουργήθηκε από τον Πατέρα και ότι υπήρξε εποχή που Αυτός δεν υπήρχε. Η Οικουμενική Σύνοδος συνεκλήθη στη Νίκαια της Βιθυνίας το 325, απέρριψε αυτή τη διδασκαλία ως αίρεση και ενέκρινε το Σύμβολο της Πίστης που είναι γνωστή πλέον ως Σύμβολο της Πίστης της Νίκαιας.

Α ́ Οικουμενική Σύνοδος στη Νίκαια. Εικόνα, Άγιον Όρος, Χιλανδαρίου, XVI αιώνας. Φωτογραφία: azbyka.ru

Ωστόσο, ο Αρειανισμός συνέχισε να κλονίζει την Εκκλησία για πολλούς αιώνες και κατά κάποιο τρόπο συνεχίζει να κλονίζεται μέχρι σήμερα. Στην πραγματικότητα, ο διαχωρισμός των Λατίνων (Καθολικών) από την Εκκλησία συνέβη υπό την επίδραση του Αρειανισμού, επειδή το «filioque», το καθολικό δόγμα για τη σύγκλιση του Αγίου Πνεύματος από τον Πατέρα και τον Υιό, δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια αντίδραση στον Αρειανισμό. Οι Αρειανοί δίδαξαν ότι ο Υιός δεν είναι ίσος με τον Πατέρα και οι δυτικοί επίσκοποι, προκειμένου να επιβεβαιώσουν πλήρως το ένα ον Πατέρα και τον Υιό, στρεφόμενοι στο άλλο άκρο, άρχισαν να ισχυρίζονται ότι ο Υιός είναι τόσο ίσος με τον Πατέρα που ακόμη και το Άγιο Πνεύμα προέρχεται εξίσου και από τους δύο. Η πρώτη συμφιλιωτική επιβεβαίωση του «filioque» στη Δύση συνέβη στην Τοπική Τρίτη Σύνοδο του Τολέδο το 589, όταν οι Βησιγοτθικοί Αρειανοί προσχώρησαν στην Εκκλησία.

Παρεμπιπτόντως, ένθερμος υποστηρικτής του Αρειανισμού ήταν ο Ισαάκ Νεύτων.

Οι λόγοι και η προετοιμασία της Συνόδου

Ο Μέγας Κωνσταντίνος, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας που έκανε τον Χριστιανισμό κρατική θρησκεία, αγωνίστηκε για την ενότητα της αυτοκρατορίας και αφού ο Χριστιανισμός έγινε μια τέτοια κρατική θρησκεία, τότε, σύμφωνα με τον Κωνσταντίνο, θα έπρεπε να ήταν μία. Ως εκ τούτου, παρενέβη ενεργά στις εκκλησιαστικές συζητήσεις προκειμένου να επιτευχθεί αυτή η ενότητα, χρησιμοποιώντας παράλληλα τον οργανωτικό και δυναμικό πόρο της αυτοκρατορίας υπό τον έλεγχό του.

Έτσι, ήδη από το 313, όταν εκδόθηκε το διάταγμα του Μιλάνου, σύμφωνα με το οποίο ο Χριστιανισμός δεν γινόταν ακόμη κράτος, αλλά μόνο νόμιμη θρησκεία, ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε σύνοδο στη Ρώμη, η οποία υποτίθεται ότι θα έβαζε τέλος στις δονατιστικές διαμάχες. Στη Σύνοδο, οι Δονατιστές καταδικάστηκαν και ο Κωνσταντίνος εξέδωσε διάταγμα με το οποίο οι Δονατιστές επίσκοποι καταδικάστηκαν σε εξορία και οι εκκλησίες τους κατασχέθηκαν. Έτσι, δημιουργήθηκε προηγούμενο και οι χριστιανοί ηγέτες συνειδητοποίησαν ότι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν πολιτικούς πόρους στις θρησκευτικές τους διαμάχες, κάτι που άρχισαν να κάνουν.

Δημιουργήθηκε προηγούμενο και οι χριστιανοί ηγέτες συνειδητοποίησαν ότι μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν πολιτικούς πόρους στις θρησκευτικές τους διαμάχες και άρχισαν να το κάνουν.

Η θρησκευτική προϋπόθεση για την εμφάνιση του Αρειανισμού ήταν ότι εκείνη την εποχή άρχισαν να συρρέουν στην Εκκλησία μάζες ειδωλολατρών από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα, οι οποίοι δεν επεδίωκαν τόσο τη σωτηρία της ψυχής όσο ήθελαν να ενταχθούν στην Εκκλησία, η οποία είχε προοπτικές να γίνει κρατική εκκλησία. Από την άλλη πλευρά, η ίδια η Εκκλησία είδε καλές προοπτικές ανάπτυξης σε αυτό και προσπάθησε να υποστηρίξει αυτήν την τάση. Αλλά αυτές οι μάζες του λαού, κυρίως με ειδωλολατρική αυτοσυνειδησία, έπρεπε να αντιληφθούν κάπως τη χριστιανική ιδέα του Θεού.

Μεταξύ των διανοουμένων εκείνη την εποχή, η επικρατούσα άποψη ήταν ότι υπήρχαν πολλοί θεοί με ένα μικρό γράμμα, αλλά υπήρχε ένας μόνο Θεός, ο «Summus Deus», ως η βασική αιτία των πάντων. Η έννοια της Αγίας Τριάδας ήταν πολύ παράλογη και υπήρχε ένας μεγάλος πειρασμός να υποβιβαστεί η Αγία Τριάδα στον απλοϊκό μονοθεϊσμό του Θεού Πατέρα, κάτι που, στην πραγματικότητα, έκανε ο Άρειος.

Ο Άρειος, Βερβέρος από την εθνικότητα, καταγόταν από τη Λιβύη. Σπούδασε χριστιανισμό στη σχολή του διάσημου Λουκιανού της Αντιόχειας και πέτυχε μεγάλη υποτροφία. Επιπλέον, διακρίθηκε με μεγάλο ζήλο στην υπηρεσία της Εκκλησίας, ήταν εύγλωττος ιεροκήρυκας και έζησε αυστηρή ασκητική ζωή.

Όπως περιγράφει ο εκκλησιαστικός ιστορικός Σωζομένης, ο Άρειος ήταν ψηλός, μάλλον λεπτός. με άθλια ρούχα, έκανε μεγάλη εντύπωση στους γύρω του, που τον θεωρούσαν ασκητή. Στις αρχές του τέταρτου αιώνα ήρθε στην Αλεξάνδρεια, όπου ο επίσκοπος Аχιλλέα τον χειροτόνησε πρεσβύτερο. Μετά το θάνατο του Αχιλλέα, ο Άρειος ήταν ένας από τους κύριους υποψηφίους για την έδρα της Αλεξάνδρειας, αλλά στις εκλογές (εκείνη την εποχή οι επίσκοποι εκλέγονταν από την κοινότητα και στη συνέχεια χειροτονούνταν από τους γύρω επισκόπους) έχασε με μικρή καθυστέρηση από τον Αλέξανδρο. Έτσι, υπήρχε και ένας ψυχολογικός παράγοντας με τη μορφή της ανικανοποίητης φιλοδοξίας του Аρείου.

Μεταξύ των διανοουμένων εκείνη την εποχή, η επικρατούσα άποψη ήταν ότι υπήρχαν πολλοί θεοί με ένα μικρό γράμμα, αλλά υπήρχε ένας μόνο Θεός, ο «Summus Deus», ως η βασική αιτία των πάντων.

Ο Άρειος άρχισε να εκφράζει την ψευδή διδασκαλία του παραθέτοντας συχνά τα λόγια του βιβλίου των Παροιμιών σε κηρύγματα: «Ο Ιεχωβά με έφερε σε ύπαρξη ως αρχή της οδού του, το πρώτο από τα προαιώνια επιτεύγματά του» (Παροιμ. 8:22), εφαρμόζοντάς τα για να εξηγήσει την ύπαρξη του Υιού του Θεού. Αναπτύσσοντας τις σκέψεις του, ο Άρειος έφτασε στο σημείο να δηλώσει ότι η Αγία Τριάδα είναι ουσιαστικά μία, στην οποία ο επίσκοπος Αλέξανδρος απάντησε απαγορεύοντας στον Άρειο να εκφράσει δημόσια τις διδασκαλίες του. Ο Άρειος δεν υπάκουσε και σχημάτισε γύρω του ένα ισχυρό κόμμα υποστηρικτών, που αριθμούσε περίπου το ένα τρίτο του συνόλου των κληρικών της Εκκλησίας της Αλεξάνδρειας.

Επιπλέον, άρχισε να στέλνει επιστολές που περιέγραφαν τις διδασκαλίες του σε άλλες Εκκλησίες της Μικράς Ασίας, όπου κέρδισε επίσης πολλούς υποστηρικτές που άρχισαν να υπερασπίζονται τον Άρειο πριν από τον Αλέξανδρο της Αλεξάνδρειας. Ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές του Αρείου ήταν ο επίσκοπος Ευσέβιος Νικομηδείας, ο οποίος ήταν κοντά στον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο και ο οποίος τον βάπτισε πριν από το θάνατό του το 337 μ.Χ. Ο Αλέξανδρος συγκάλεσε Σύνοδο στην Αλεξάνδρεια, η οποία καθαίρεσε τον Άρειο και όλους τους συνεργάτες του, συμπεριλαμβανομένων των επισκόπων (ο αριθμός των επισκόπων εκείνη την εποχή ήταν αρκετά μεγάλος).

Αλλά ο Ευσέβιος κατάφερε να κερδίσει πολλούς επισκόπους στην Ανατολή της Αυτοκρατορίας στο πλευρό των Αρειανών. Όχι χωρίς την επιρροή του, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος έγραψε μια επιστολή στην Αλεξάνδρεια στην οποία ζητούσε να τερματιστεί η «ασήμαντη» διαμάχη. Η επιστολή απευθυνόταν τόσο στον Άρειο όσο και στον Αλέξανδρο και περιείχε τα εξής λόγια: «Άλλωστε, αυτά είναι κενά λόγια, διαφωνίες για ένα αμελητέο ζήτημα. Για την ψυχική γυμναστική των ειδικών, ίσως, τέτοιες διαμάχες είναι αναπόφευκτες, αλλά είναι αδύνατο να συγχέουμε τα αυτιά των απλών ανθρώπων μαζί τους. Φταίει τόσο ο Αλέξανδρος όσο και ο Άρειος. Ο ένας έκανε μια απρόσεκτη ερώτηση και ο άλλος έδωσε μια βιαστική απάντηση».

Οι υποστηρικτές και οι αντίπαλοι του Αρειανισμού συγκέντρωσαν αρκετά Τοπικά Συμβούλια, στα οποία καθένας από αυτούς επιβεβαίωσε την άποψή του. Αυτό ανάγκασε τον αυτοκράτορα με διάταγμα να συγκαλέσει την Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια και να χρηματοδοτήσει τη διεξαγωγή της με έξοδα του θησαυροφυλακίου.

Αυτή η επιστολή μεταφέρθηκε στην Αλεξάνδρεια από τον επίσκοπο Κορδούης Όσιο, έναν ομολογητή που είχε υποφέρει από το διωγμό του Διοκλητιανού. Έχαιρε μεγάλου σεβασμού από τον Κωνσταντίνο και ήταν ο κύριος σύμβουλός του στα εκκλησιαστικά θέματα. Ο Όσιος πήγε στην Αλεξάνδρεια με την πρόθεση να συμφιλιώσει τις δυο πλευρές, αλλά, αφού διευθέτησε επί τόπου την ουσία της διαφοράς, τάχθηκε πλήρως με τον επίσκοπο Αλέξανδρο και προσπάθησε να πείσει τον αυτοκράτορα για τη σοβαρότητα του ζητήματος. Οι υποστηρικτές και οι αντίπαλοι του Αρειανισμού συγκέντρωσαν αρκετά Τοπικά Συμβούλια, συμπεριλαμβανομένης της Δύσης, στα οποία επιβεβαίωσαν την άποψή τους. Αυτό ανάγκασε τον αυτοκράτορα να συγκαλέσει με διάταγμα την Οικουμενική Σύνοδο στη Νίκαια και να χρηματοδοτήσει τη διεξαγωγή της με έξοδα του θησαυροφυλακίου.

Η πορεία του Συνόδου της Νίκαιας και οι κυριότερες αποφάσεις του

Η σύνοδος πραγματοποιήθηκε από τα τέλη Μαΐου έως τα τέλη Αυγούστου 325, κατά τη διάρκεια της οποίας άλλαξε ο αριθμός των συμμετεχόντων στην Σύνοδο και η προσωπική σύνθεση. Οι μαρτυρίες για τον αριθμό των συμμετεχόντων ποικίλλουν, ο Μέγας Κωνσταντίνος στην ομιλία του στη Σύνοδο αναφέρει ως αριθμό «πάνω από 300». Όπως είναι γνωστό, στα λειτουργικά κείμενα εμφανίζεται ο αριθμός 318. Μεταξύ αυτών ήταν μόνο δύο εκπρόσωποι από τη Δυτική Εκκλησία στην τάξη των πρεσβυτέρων: ο Βίνσεντ και ο Βίτον.

Η Σύνοδος ξεκίνησε με μια υπέροχη αυτοκρατορική παρέλαση. Ο Μέγας Κωνσταντίνος βάδισε στην αίθουσα συνεδριάσεων με χρυσά ρούχα, τον υποδέχθηκε ο επίσκοπος που προήδρευε της Συνόδου (προφανώς ο Όσιος Κορδούης), μετά τον οποίο ο αυτοκράτορας απευθύνθηκε στη Σύνοδο με ομιλία στα επίσημα λατινικά, αν και το ακροατήριο ήταν κυρίως ελληνόφωνο και η ομιλία στη συνέχεια έπρεπε να μεταφραστεί.

Η ομιλία ήταν μάλλον αξιολύπητη, στο ύφος εκείνων των καιρών: «Μη διστάζετε, ω φίλοι, υπηρέτες του Θεού και υπηρέτες του κοινού μας Κυρίου Σωτήρα! Μην διστάσετε να εξετάσετε τους λόγους της ασυμφωνίας σας από την αρχή και να επιλύσετε όλα τα αμφισβητούμενα ζητήματα με ειρηνικές λύσεις. Μέσα από αυτό θα κάνεις αυτό που είναι ευάρεστο στον Θεό και θα φέρεις τη μεγαλύτερη χαρά σε μένα, τον δούλο σου».

Τότε άρχισε η συζήτηση, η οποία ήταν αρκετά καυτή, και ο Κωνσταντίνος έπαιξε τον πιο ενεργό ρόλο σε αυτή. Ο ιστορικός Ευσέβιος της Καισάρειας γράφει σχετικά: «Συνομιλώντας με πραότητα με όλους στην ελληνική γλώσσα, ο Βασιλεύς ήταν κάπως ευχάριστος. Άλλοι πείθοντας, άλλοι προτρέποντας, άλλοι μιλώντας καλά, επαινώντας και πείθοντας τους πάντες στην ομοφωνία, ο Βασιλεύς συμφώνησε τελικά στις έννοιες και τις απόψεις όλων για αμφιλεγόμενα θέματα».

Είναι απίθανο οι υποστηρικτές του Αρειανισμού να ήταν ευχαριστημένοι με αυτή τη λέξη, αλλά δεν τόλμησαν να αντικρούσουν τον αυτοκράτορα και η πλειοψηφία του Συμβουλίου ψήφισε υπέρ.

Ο Αυτοκράτορας ήθελε να έρθουν όλοι σε συμφωνία και να διατηρηθεί η ενότητα της Εκκλησίας, συμβάλλοντας έτσι στην ενότητα της Αυτοκρατορίας. Τα περισσότερα από τα μέλη της Συνόδου είχαν κλίση προς την πλευρά των Αρειανών, αλλά ο Ευσέβιος της Καισάρειας πρότεινε έναν συμβιβασμό, ο οποίος συνίστατο στο γεγονός ότι η Σύνοδος θα έπρεπε να επαναβεβαιώσει την προσήλωσή της στο πιο κοινό Σύμβολο της Πίστεως του Βαπτίσματος εκείνη την εποχή, το οποίο ακουγόταν ως εξής: «Πιστεύουμε στον Ένα Θεό Πατέρα, τον Παντοδύναμο, τον Δημιουργό όλων των ορατών και αόρατων. Και στον Ένα Κύριο Ιησού Χριστό, τον Υιό του Θεού, τον Θεό από τον Θεό, το φως από το Φως, τη Ζωή από τη Ζωή, τον Μονογενή Υιό, τον Πρωτότοκο όλης της δημιουργίας, πριν από τους αιώνες από τον Πατέρα Που γεννήθηκε, μέσω του οποίου συνέβησαν όλα τα πράγματα. Ενσαρκώνω... Πιστεύουμε στο Ένα Άγιο Πνεύμα».

Ο αυτοκράτορας ενέκρινε πλήρως αυτό το κείμενο, αλλά πρότεινε να προσθέσει τη λέξη «omousios» σε αυτό - ομοούσιο. Θεωρείται ότι στο στόμα του αυτοκράτορα αυτή η λέξη τέθηκε από τον Όσιο Κορδούης, ο οποίος, μαζί με τον Αλέξανδρο Аλεξανδρείας και τον Αθανάσιο τον Μέγαλο (τότε διάκονο που συνόδευε τον Αλέξανδρο), ήταν σχεδόν οι μόνοι από όλους τους συμμετέχοντες στη Σύνοδο που είχαν πλήρη επίγνωση του τρόπου με τον οποίο ο Αρειανισμός ανατρέπει την ίδια την ουσία της χριστιανικής πίστης.

Είναι απίθανο οι υποστηρικτές του Αρειανισμού να ήταν ευχαριστημένοι με αυτή τη λέξη, αλλά δεν τόλμησαν να αντικρούσουν τον αυτοκράτορα και η πλειοψηφία της Συνόδου ψήφισε υπέρ. Μετά από αυτό, ψηφίστηκαν κάποιες άλλες αλλαγές στο Σύμβολο, ενισχύοντας τον αντι-αρειανικό ήχο του: προστέθηκε η λέξη «άκτιστος» και η εξήγηση «από την ουσία του Πατέρα». Έτσι, η τελική έκδοση της Ομολογίας Πίστης της Νίκαιας έγινε η εξής:

«Πιστεύω εις ένα Θεόν, Πατέρα, Παντοκράτορα, ποιητήν ουρανού και γής, ορατών τε πάντων και αοράτων. Και εις ένα Κύριον Ιησούν Χριστόν, τον Υιό του Θεού τον Μονογενή, τον εκ του Πατρός γεννηθέντα προ πάντων των αιώνων. Φως εκ φωτός, Θεόν αληθινόν, εκ Θεού αληθινού γεννηθέντα, ου ποιηθέντα, ομοούσιον τω Πατρί, δι’ ου τα πάντα εγένετο. Τον δι’ ημάς τους ανθρώπους και δια την ημετέραν σωτηρίαν κατελθόντα εκ των ουρανών, και σαρκωθέντα εκ Πνεύματος Αγίου και Μαρίας της Παρθένου και ενανθρωπήσαντα.  Σταυρωθέντα τε υπέρ ημών επί Ποντίου Πιλάτου, και παθόντα και ταφέντα. Και αναστάντα τη τρίτη ημέρα κατά τας Γραφάς. Και ανελθόντα εις τους ουρανούς και καθεζόμενον εκ δεξιών του Πατρός.  Και πάλιν ερχόμενον μετά δόξης κρίναι ζώντας και νεκρούς, ου της βασιλείας ουκ έσται τέλος. Και εις το Πνεύμα το ‘Αγιον, το κύριον, το ζωοποιόν, το εκ του Πατρός εκπορευόμενον, το συν Πατρί και Υιώ συμπροσκυνούμενον και συνδοξαζόμενον, το λαλήσαν διά των προφητών. Εις μίαν, Αγίαν, Καθολικήν και Αποστολικήν Εκκλησίαν. Ομολογώ εν βάπτισμα εις άφεσιν αμαρτιών. Προσδοκώ ανάστασιν νεκρών. Και ζωήν του μέλλοντος αιώνος. Αμήν».

Το ίδιο το Σύμβολο ακολουθείται από αναθεματισμό: «Και εκείνοι που λένε ότι υπήρξε μια εποχή που δεν υπήρχε Υιός, ή ότι δεν ήταν πριν από τη γέννηση και προήλθε από ανύπαρκτο, ή ισχυρίζονται ότι ο Υιός του Θεού από μια άλλη υπόθεση ή ουσία, ή δημιουργήθηκε, ή μπορεί να αλλάξει - τέτοια αναθεματίζονται από το Καθολικό (καθολικό, - Ed.) Εκκλησία».

Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η πλειοψηφία των αρειανών συμμετεχόντων στη Σύνοδο δεν διαμαρτυρήθηκε ενεργά κατά τέτοιων σαφώς αντιαρειανικών ορισμών στην ίδια τη Σύνοδο.

Αυτά τα δογματικά διατάγματα επισημοποιήθηκαν σε δύο Πράξεις: για λογαριασμό της ίδιας της Συνόδου και με τη μορφή διατάγματος του αυτοκράτορα, το οποίο τους έδωσε την ισχύ του νόμου σε όλη την αυτοκρατορία. Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η πλειοψηφία των αρειανών συμμετεχόντων στη Σύνοδο δεν διαμαρτυρήθηκε ενεργά κατά τέτοιων σαφώς αντιαρειανικών ορισμών στην ίδια τη Σύνοδο. Αυτό οφείλεται όχι μόνο στην απροθυμία να αντικρούσει τον αυτοκράτορα, αλλά και στο γεγονός ότι η θεολογική ορολογία εκείνης της εποχής δεν ήταν επαρκώς ανεπτυγμένη και οι ίδιοι όροι συχνά κατανοούνταν ως διαφορετικό περιεχόμενο. Η συνέπεια αυτού ήταν ότι αμέσως μετά τη Σύνοδο, ξέσπασαν πραγματικές διαφωνίες.

Εκτός από την καταδίκη του Αρειανισμού, η Σύνοδος καταδίκασε κάποιες άλλες αιρέσεις, διακήρυξε τον τελικό διαχωρισμό από τον Ιουδαϊσμό, ενέκρινε την Κυριακή ως εορτή αντί για Σάββατο, καθόρισε την ημέρα εορτασμού του Πάσχα και υιοθέτησε 20 κανονικούς κανόνες σχετικά με την εσωτερική ζωή της Εκκλησίας.

Παρεμπιπτόντως, ως ενδιαφέροντα παραδείγματα που δείχνουν το λάθος εκείνων που ζητούν την ακλόνητη τήρηση του γράμματος των κανονικών κανόνων (όπως ορισμένοι Ρώσοι θεολόγοι που ισχυρίζονται τη μη κανονική ανεξαρτησία της UOC), μπορούμε να αναφέρουμε τον Κανόνα 15, ο οποίος απαγορεύει στους κληρικούς να μετακινούνται σε άλλες αίθουσες και ενορίες: «Δια τον πολύν τάραχον, και τας στάσεις τας γινομένας, έδοξε παντάπασι περιαιρεθήναι την συνήθειαν, την παρά τον αποοτολικόν κανόνα ευρεθείσαν εν τισι μέρεσιν, ώστε από πόλεως εις πόλιν μη μεταβαίνειν, μήτε επίσκοπον, μήτε πρεσβύτερον, μήτε διάκονον. Ει δε τις, μετά τον της αγίας και μεγάλης συνόδου όρόν, τοιούτω τινί επιχειρήσειεν, ή επιδοίη εαυτόν πράγματι τοιούτω, ακυρωθήσεται εξ άπαντος το κατασκεύασμα, και αποκατασταθήσεται τη εκκλησία, εν ή ο επίσκοπος, ή ο πρεσβύτερος εχειροτονήθη» Σύμφωνα με αυτόν τον κανόνα, περίπου το 95% του συνόλου της επισκοπής σε όλες τις Τοπικές Εκκλησίες είναι «μη κανονικές», για να μην αναφέρουμε τους ιερείς και τους διακόνους. Ή το άρθρο 17, το οποίο απαγορεύει σε οποιονδήποτε κληρικό να δίνει χρήματα επί ποινή καθαίρεσης. Αν σήμερα κάποιος σκέφτεται να εκπληρώσει το γράμμα αυτού του Κανόνα, τότε όλοι οι επίσκοποι, οι ιερείς, οι διάκονοι, ακόμη και οι κληρικοί, δηλαδή όλοι οι κληρικοί που έχουν κατάθεση στην τράπεζα, θα πρέπει να καθαιρεθούν.

Αυτό δεν είναι μια έκκληση για περιφρόνηση για τους κανονικούς κανόνες, αλλά δείχνει μόνο ότι είναι απαραίτητο πρώτα απ 'όλα να καθοδηγείται από το πνεύμα των κανόνων, το εσωτερικό τους νόημα, στο τέλος την εντολή να αγαπά κανείς τον πλησίον του και να μην προσπαθεί να εκπληρώσει την κυριολεκτική συνταγή του κανόνα που υιοθετήθηκε σε εντελώς διαφορετικές πραγματικότητες.

Επακόλουθα της Συνόδου της Νίκαιας

Το άμεσο αποτέλεσμα της Συνόδου ήταν ότι ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος διέταξε όλους εκείνους που διαφωνούσαν με το διάταγμα της Νίκαιας να στερήσουν την έδρα τους και να τους στείλουν στην εξορία. Δεν υπήρχαν πολλά από αυτά. Οι περισσότεροι υποστηρικτές του αρειανισμού αποδείχθηκαν καιροσκόποι και υπέγραψαν τις αποφάσεις από απροθυμία να αντικρούσουν τον αυτοκράτορα. Έτσι, ο ιδεολογικός Αρειανός Σεκούνδος της Πτολεμαΐδας έγραψε στον Ευσέβιο της Νικομήδειας: «Εσύ, Ευσέβιε, υπέγραψες για να μην πέσεις στην εξορία. Αλλά εμπιστεύομαι τον Θεό ότι δεν θα περάσει ένας χρόνος μέχρι να αποβληθείς κι εσύ».

Ωστόσο, οι ελπίδες του Κωνσταντίνου ότι η Σύνοδος της Νίκαιας θα έφερνε ειρήνη στην Εκκλησία δεν πραγματοποιήθηκαν. Οι κρυμμένοι Αρειανοί συνέχισαν το έργο τους, έγραψαν διάφορες πολεμικές πραγματείες στις οποίες δεν αντιφάσκουν ανοιχτά με την πίστη της Νίκαιας, αλλά ζητούσαν την ερμηνεία της όσο το δυνατόν ευρύτερα, συμπεριλαμβάνοντας μάλιστα την αρειανική σοφία τους σε αυτή την ευρεία ερμηνεία. Όλα αυτά έγιναν με το σύνθημα της συμφιλίωσης και της αποκατάστασης της ενότητας στην Εκκλησία, η οποία ήταν τόσο απαραίτητη για τον αυτοκράτορα.

Οι υποστηρικτές του Αρειανισμού δεν περιφρονούσαν να καταφύγουν σε απροκάλυπτη συκοφαντία για να εκτοπίσουν τους αντιπάλους τους.

Το 328, τρία χρόνια μετά τη Σύνοδο της Νίκαιας, οι εξόριστοι Αρειανοί επανήλθαν. Αυτό προκάλεσε ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση, καθώς οι απόψεις τους είχαν ήδη αντικατασταθεί από άλλους επισκόπους. Επίσης το 328 απεβίωσε ο επίσκοπος Αλεξανδρείας Αλέξανδρος και στη θέση του εξελέγη ομόφωνα ο Μέγας Αθανάσιος, ο οποίος έγινε το προπύργιο της Ομολογίας της Νίκαιας. Οι υποστηρικτές του Αρειανισμού δεν περιφρονούσαν να καταφύγουν σε απροκάλυπτη συκοφαντία για να εκτοπίσουν τους αντιπάλους τους. Για παράδειγμα, ο ίδιος ο Αθανάσιος κατηγορήθηκε ότι σκότωσε έναν συγκεκριμένο επίσκοπο Αρσένιο, έκοψε το χέρι του και το έκρυψε για τελετουργίες μαγείας. Σύντομα βρέθηκε ζωντανό και καλά, αλλά οι συκοφάντες βρήκαν άλλες κατηγορίες.

Το 330 άρχισαν καταστολές εναντίον των υποστηρικτών της Ομολογίας της Νίκαιας. Σταδιακά συντάχθηκε με τους πολυπληθέστερους Αρειανούς, ο αυτοκράτορας στέρησε τους άμβωνες και εξόρισε τους ορθόδοξους επισκόπους με τον ίδιο τρόπο που είχε κάνει πρόσφατα με τους αντιπάλους τους.

Σε μια προσπάθεια να συμφιλιώσει τις αντιμαχόμενες πλευρές, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος κάλεσε τον Άρειο και τον έπεισε να επιστρέψει στην Εκκλησία, στον επίσκοπό του Αλεξανδρείας Αθανάσιο. Ο Άρειος απάντησε συνθέτοντας τον τύπο: «Πιστεύουμε στον ένα Θεό Πατέρα, τον Παντοδύναμο, και στον Κύριο Ιησού Χριστό, τον Υιό Του, από Αυτόν πριν από όλους τους αιώνες που έχουν συμβεί», βάσει του οποίου συμφώνησε να συμφιλιωθεί με τον Αθανάσιο. Ο Κωνσταντίνος θεώρησε αυτή τη φόρμουλα αρκετά συμβατή με την Ομολογία της Νίκαιας και διέταξε τον Αθανάσιο να δεχτεί τον Άρειο. Ο Αθανάσιος, βέβαια, αρνήθηκε, γεγονός που προκάλεσε τη δυσμένεια του αυτοκράτορα.

Το 335, έτος της 30ής επετείου της βασιλείας του στην αυτοκρατορία, ο Κωνσταντίνος συγκάλεσε Σύνοδο της Τύρου, στην οποία απηύθυνε επιστολή (στην πραγματικότητα διαταγή), ζητώντας την αποκατάσταση της εκκλησιαστικής ειρήνης. Η Σύνοδος αυτή καταδίκασε τον Αθανάσιο, ο οποίος στάλθηκε στην εξορία. Το 341 πραγματοποιήθηκε η Σύνοδος της Αντιόχειας, η οποία σχεδιάστηκε ως Οικουμενική Σύνοδος και μάλιστα προωθήθηκε από ορισμένους με τέτοια ιδιότητα. Αυτή η Σύνοδος επιβεβαίωσε ένα ορισμένο μεσαίο δόγμα μεταξύ του Αρειανισμού και του Νικαεισμού, υιοθετώντας τους λεγόμενους Τέσσερις Δογματικούς Τύπους, οι οποίοι γενικά δεν έρχονται σε αντίθεση με το σύμβολο της Νίκαιας, αλλά εξαλείφουν από αυτό τον όρο «ομοούσιος», ομοούσιος.

Τεράστιο ρόλο στην τελική εγκαθίδρυση της Ορθοδοξίας διαδραμάτισαν τρεις άγιοι, οι οποίοι αποκαλούνται Μεγάλοι Καππαδόκες: ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Γρηγόριος Νύσσης.

Στη διαμάχη μεταξύ των δύο αντιμαχόμενων πλευρών, εμφανίστηκαν διάφοροι όροι, σκοπός των οποίων ήταν να βρεθεί μια φόρμουλα που θα ταιριάζει σε όλους. Έτσι, προτάθηκε να επιβεβαιωθεί ότι ο Υιός του Θεού:

·       ομοούσιος με τον Πατέρα.

·       σε αντίθεση με τον Πατέρα.

·       πανομοιότυπο με τον Πατέρα.

·       παρόμοια με τον Πατέρα.

Τέτοιες διατυπώσεις αναφέρονται τώρα από τους ιστορικούς ως Νέος Αρειανισμός ή μεταγενέστερος Αρειανισμός.

Οι αρειανικές διαμάχες συγκλόνισαν την Εκκλησία μέχρι το 381, όταν η Β’ Οικουμενική Σύνοδος επιβεβαίωσε κατηγορηματικά την πίστη της Νίκαιας με τον θεμελιώδη ορισμό της ότι ο Υιός του Θεού είναι ένα με τον Πατέρα. Υπήρξαν περίοδοι που οι Αρειανοί θριάμβευσαν και λίγοι Ορθόδοξοι επίσκοποι μαράζωσαν στην εξορία. Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, ο Αρειανισμός (ή, αν μπορώ να το θέσω έτσι, ο Χριστιανισμός με τη μορφή του Αρειανισμού) υιοθετήθηκε από πολλούς βαρβαρικούς λαούς: Γότθους, Βανδάλους, Βουργουνδούς, Σουεβίτες, Λομβαρδούς και άλλους. Στη συνέχεια, η κατάσταση άρχισε να ξεδιπλώνεται προς την άλλη κατεύθυνση, εμφανίστηκαν θεολόγοι, οι οποίοι στις πραγματείες τους άρχισαν να πείθουν για την αλήθεια της ομολογίας της Νίκαιας.

Τεράστιο ρόλο στην τελική εγκαθίδρυση της Ορθοδοξίας διαδραμάτισαν τρεις άγιοι, οι οποίοι αποκαλούνται Μεγάλοι Καππαδόκες: ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος και ο Γρηγόριος Νύσσης. Ανέπτυξαν μια σαφή θεολογική ορολογία, όρισαν τις βασικές έννοιες και παρουσίασαν την Τριαδική θεολογία με συστηματικό και ολοκληρωμένο τρόπο. Στη Β ́ Οικουμενική Σύνοδο εγκρίθηκε το δόγμα αυτό.

Συμπεράσματα

Γνωρίζοντας την ιστορία της Α ́ Οικουμενικής Συνόδου, είναι αδύνατο να μην θέσουμε δύο ερωτήματα:

Το πρώτο ερώτημα είναι: Ποιος είναι ο κίνδυνος της διδασκαλίας του Αρείου; Γιατί δεν ήταν δυνατόν να αποδεχθούμε τη λογική του Μεγάλου Κωνσταντίνου, σύμφωνα με την οποία η ενότητα της Εκκλησίας ήταν πάνω από θεολογικές διαφορές; Γιατί δεν μπορούσαμε να συμφωνήσουμε σε συμφιλιωτικούς τύπους που δεν φαινόταν να έρχονται σε αντίθεση με κανένα από τα δύο δόγματα; Γιατί ήταν τόσο σημαντικό να επιβεβαιώσουμε το ομοούσιο Πατέρα και Υιού;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα έγκειται στην κατανόηση του τι είναι η σωτηρία του ανθρώπου. Η σωτηρία είναι απελευθέρωση από τα δεσμά της αμαρτίας και του θανάτου, η επανένωση του ανθρώπου με τον Θεό. Αυτό έγινε από τον Ιησού Χριστό, τον Υιό του Θεού, ο οποίος έγινε ο Υιός του Ανθρώπου. Αν όμως ο Υιός του Θεού δεν είναι ο αληθινός Θεός, αν δεν είναι ένα με τον Πατέρα, αν είναι μόνο κάποιο υπέρτατο δημιουργημένο ον, τότε η ένωσή μας με τον Θεό εν Χριστώ είναι απλώς μια ψευδαίσθηση. Αυτή η ενότητα δεν συμβαίνει οντολογικά, πράγμα που σημαίνει ότι η σωτηρία δεν επιτυγχάνεται. Ο Άγιος Αθανάσιος ο Μέγας δίδαξε ότι ο Υιός του Θεού, ο Χριστός, «έγινε άνθρωπος για να έχουμε κι εμείς θέωση». Αν δεν είναι Θεός, τότε η θέωσή μας είναι αδύνατη.

Το δεύτερο ερώτημα είναι το μπερδεμένο ερώτημα: πού είναι η Πρόνοια του Θεού στη δεξαμενή όλων αυτών των δολοπλοκιών, της κακίας, των πολιτικών σφαγών, της εξέγερσης της φιλοδοξίας και άλλων παθών που συνόδευαν τις αρειανικές διαμάχες, πού είναι η Πρόνοια του Θεού σε όλα αυτά;

Αυτή η Πρόνοια φαίνεται από το γεγονός ότι η Σύνοδος της Νίκαιας, που σχεδιάστηκε για να υιοθετήσει μια δογματική διατύπωση που θα ταίριαζε σε όλους, στην πραγματικότητα υιοθέτησε μια διατύπωση που διαχωρίζει σαφώς και κατηγορηματικά την αληθινή πίστη από την ψευδή διδασκαλία. Μια μειοψηφία επισκόπων, ή μάλλον μερικοί που σκέφτονταν Ορθόδοξα και γνώριζαν τι απειλεί τον Χριστιανισμό με την αποδοχή των ψευδών διδασκαλιών του Αρείου, κατάφεραν με κάποιο θαύμα να επιτύχουν την ενσωμάτωση στο Σύμβολο της Πίστεως της λέξης ακρογωνιαίου λίθου «ομούσιος».

Μπορεί επίσης να θεωρηθεί θαύμα το γεγονός ότι ο Αρειανισμός, ο οποίος θριάμβευσε πλήρως μετά τη Σύνοδο της Νίκαιας και υποστηρίχθηκε από τον αυτοκράτορα, αναγνωρίστηκε τελικά ως ψευδής διδασκαλία και απορρίφθηκε από την Εκκλησία.

Ταυτόχρονα, η Α’ Οικουμενική Σύνοδος έδειξε ότι οι θεολογικές διαφορές και διαμάχες μπορούν να επιλυθούν όχι μόνο μέσω μεθόδων πειθούς, προσευχής και ασκητικής ζωής, αλλά και με τη βοήθεια κοσμικών αρχών, δυναμικών μεθόδων, καταστολής και αντιποίνων εναντίον αντιφρονούντων. Αυτό συχνά σήμαινε την υπεράσπιση της ορθόδοξης διδασκαλίας και την καταπολέμηση των αιρέσεων ομήρων του πολιτικού αγώνα, όταν ο θρίαμβος (σε αυτή την ιστορική στιγμή) μιας συγκεκριμένης διδασκαλίας δεν καθοριζόταν από την αλήθεια της, αλλά από εκείνους που βρίσκονται σήμερα στην εξουσία και έχουν μεγαλύτερη επιρροή σε αυτήν την εξουσία.