Кијевска верзија црквено-славенског: за и против

Да ли је потребно увођење Кијевског изводa у богослужбену праксу? Фото: СПЖ

Verovatno je svima crkvenim ljudima jasno da se onaj crkvenoslovenski jezik koji se danas koristi u bogosluženju razlikuje od jezika koji je bio u upotrebi pre nekoliko stotina godina: kada je Ukrajina bila deo Velikog kneževstva Litvanskog, a zatim i Rzeczpospolite, dok je Kijevska mitropolija bila deo Carigradske patrijaršije.

Ali ako su ranije te jezičke osobine zanimale samo naučnike-lingviste, danas ih zanima prilično veliki broj ljudi. I ne samo da ih zanima. Neki pozivaju da se vrati drevni Kijevski izvod crkvenoslovenskog jezika u savremenu bogoslužbenu praksu UPC. Na primer, 14. marta 2025. godine, na resursu Dijalog.tu, sveštenik Jurij Petroljuk objavio je prilično obimnu članak „Kijevski izvod: novatorstvo ili muzejski eksponat?”, u kojem poziva da se ovaj jezik što šire koristi u bogosluženju.

Šta je Kijevski izvod

Osnovne karakteristike Kijevskog izvoda su sledeće:

• „Ukrajinska” fonetika samoglasnika. Na primer, izgovaranje „y” umesto „i”, „e” umesto „je” i drugo.
• „Ukrajinsko” izgovaranje crkvenoslovenskog jezika određuje naglasak na rečima prema ukrajinskim pravilima akcentuacije. U rečima sa dugim i kratkim samoglasnicima, naglasak se najčešće stavlja na pretposlednji slog.
• „Ukrajinsko” izgovaranje uzima u obzir ukrajinske ritmičke osobine i intonaciju.

Najrasprostranjenije mišljenje o tome šta je Kijevski izvod crkvenoslovenskog jezika i kako se on odnosi na savremeni crkvenoslovenski jezik, jeste sledeće: to je crkvenoslovenski jezik koji se koristio na teritoriji savremene Ukrajine pre njenog ulaska u sastav Ruske imperije i pre ulaska Kijevske mitropolije u sastav RPC. Nakon tih događaja, ruski carevi su zabranili upotrebu Kijevskog izvoda i umesto njega je nasilno nametnut Moskovski izvod, koji je osnova savremenog crkvenoslovenskog jezika.

Ovo mišljenje je delimično tačno. U stvari, sve je bilo malo drugačije.

Zaista, pre pridruživanja Ukrajine Ruskoj imperiji i Kijevske mitropolije RPC-u, na teritoriji naše zemlje bio je u upotrebi takozvani Kijevski izvod crkvenoslovenskog jezika. Veoma pojednostavljeno, to se može predstaviti ovako: počevši od XIII–XIV veka, kada su se pojavila dva politička centra, Veliko kneževstvo Litvansko i Veliko kneževstvo Moskovsko, u tim centrima su se formirali različiti izvodi crkvenoslovenskog jezika, uslovno rečeno, Kijevski i Moskovski (bilo je i drugih, ali nećemo komplikovati). To se dogodilo pod uticajem kako lokalnih jezičkih osobina, tako i nivoa obrazovanja crkvenih prepisivača, pošto je u to vreme upravo taj faktor igrao veliku ulogu u tačnosti jezika na kojem su pisane religiozne i bogoslužbene knjige. U Litvanskom kneževstvu, a zatim i u Rzeczpospolite, taj nivo je bio znatno viši, pošto su kontakti naših prepisivača sa grčkim i evropskim pisanim izvorima bili na višem nivou.

Do XVII veka, u Moskovskoj Rusiji nagomilalo se prilično veliko broj grešaka u bogoslužbenim i veroučiteljskim knjigama. Potreba za ispravljanjem tih knjiga, kao i bogoslužbenih obreda, bila je prepoznata od strane gotovo svih pismenih ljudi tog vremena. Pitanje je bilo u tome, prema kojim izvorima usklađivati te knjige i vršiti ispravke. S jedne strane, grčki i ukrajinski izvori su bili pouzdaniji i tačniji, ali s druge strane – u Moskoviji je bilo mnogo ljudi koji nisu verovali tim izvorima.

Govoreći da grčke knjige mogu biti pokvarene uticajem Turaka muslimana, koji su vladali Carigradom i Malom Azijom od XV veka, a ukrajinske – uticajem katolika Rzeczpospolite. Na kraju, moskovski patrijarh Nikon rešio je pitanje silom i strogo je sproveo reformu uglavnom prema ukrajinskim i delimično grčkim izvorima. Njegovi protivnici su se učvrstili u svojoj privrženosti starim knjigama, starim obredima i starom Moskovskom izvodu crkvenoslovenskog jezika, odvojili su se od patrijarhalne Crkve i formirali raskol staroveraca, koji postoji i danas.

A u patrijarhalnoj Crkvi, pod jurisdikcijom koje je 1686. godine pala Kijevska Mitropolija, kao rezultat Nikonovih reformi i njihovog daljeg nastavka, formirao se novo-crkvenoslovenski jezik, takozvani Sinodalni izvod, čija je osnova bio Kijevski izvod, prema kojem su se uglavnom ispravljale moskovske bogoslužbene knjige. U isto vreme, uticaj Moskovskog izvoda takođe je bio osetan.

Na taj način, u savremenom crkvenoslovenskom jeziku preovlađuje upravo uticaj Kijevskog izvoda, dok stari donikonovski Moskovski izvod opstaje samo kod staroveraca. I ovaj uticaj je uzrokovan ničim drugim do intelektualnom i teološkom superiornošću (obrazovanjem) ukrajinskih crkvenih delatnika nad moskovskim. Logično je u ovom kontekstu pomenuti i taj podatak da je nakon pridruživanja Kijevske mitropolije RPC-u došlo do masovnog zamenjivanja arhijerejskih katedri i viših crkvenih položaja ljudima iz Ukrajine kao obrazovanijim. Jedno vreme, u Ruskoj imperiji gotovo sve eparhije su predvodili arhijereji-Ukrajinci.

Ali, naravno, ne može se negirati ni taj podatak da je 1720. godine Petar Prvi zabranio štampanje knjiga i izvođenje bogosluženja na crkvenoslovenskom jeziku Kijevskog izvoda.

Kriterijumi ocene

Procenu ideje vraćanja Kijevskog izvoda u savremenu praksu bogosluženja, treba pre svega imati na umu sledeće.

Prvo, bogosluženje – to je pre svega molitva. A molitva, prema jednoglasnom mišljenju svih svetih otaca, to je uznošenje uma i srca Bogu. Ne dobijanje estetskog užitka od lepote bogosluženja, ne zadovoljstvo od spoznaje da koristimo svoj izvorno drevni jezik, ne deklaracija naše nacionalne samobitnosti, već uznošenje uma i srca Bogu.

Drugo, da bi se um i srce uznosili Bogu, jezik bogosluženja mora biti razumljiv za moleće ljude. Savremenim molećim ljudima. I to je nešto više od jednostavnog modernizovanja bogoslužbenog jezika. To je izražavanje najuzvišenijih pojmova o Bogu, čoveku, svemiru, spasenju u rečima dostupnim našem razumevanju. Veoma često na savremenim jezicima ti pojmovi jednostavno ne mogu biti izraženi, a slični pokušaji dovode do osiromašenja značenja, a često i do njihovog iskrivljenja.

Da bi se jezik učinio dostupnim za razumevanje, ne može