ზელენსკის ნარატივები უმე-ის შესახებ: რამდენი პროცენტია სიმართლე?

2025 წლის 4 თებერვალს გამოქვეყნდა ინტერვიუ ვ.ზელენსკისა და ბრიტანელ ჟურნალისტ პიერ მორგანს შორის. ჩვენ, რა თქმა უნდა, ძირითადად გვაინტერესებს, რა თქვა პრეზიდენტმა უკრაინაში რელიგიურ ვითარებაზე. მაგრამ მისი სხვა განცხადებები ხელს უწყობს სახელმწიფოს მეთაურის მდგომარეობის გაგებას ფსიქოლოგიისა და დიპლომატიის თვალსაზრისით.

ცოტა რამ კულტურისა და პოლიტიკის დონის შესახებ

2024 წლის 19 დეკემბერს ვ. ზელენსკიმ სოციალურ ქსელში X უხამსი სიტყვები გამოიყენა პუტინის მიმართ, რუსეთის ლიდერის ცინიკური წინადადების საპასუხოდ, „დუელი“ მოეწყო რუსულ ბალისტიკურ რაკეტასა და დასავლურ საჰაერო თავდაცვის სისტემებს შორის კიევის თავზე. იგივე უხამსი ენა და იგივე მიმართვა ისმოდა ამერიკული ტელეარხის NBC news-ის გადაცემა "გაიცანი პრესის" ეთერში. და ეს შორს არის ჩვენი ოფიციალური ხელისუფლების მხრიდან ასეთი ქცევის ერთადერთი შემთხვევა. რუსეთის ფედერაციამ მართლაც წამოიწყო სისხლიანი ომი უკრაინის წინააღმდეგ, რომელშიც უდანაშაულო ადამიანები იღუპებიან და აგრესორისადმი მიმართული ასეთი რიტორიკა სრულიად გასაგებია ადამიანური თვალსაზრისით. მაგრამ შეიძლება თუ არა გამართლება სახელმწიფოს მეთაურის პირში, რომლის სიტყვებსა და ქმედებებზე ათასობით სიცოცხლეა დამოკიდებული? ნაკლებად სავარაუდოა, რომ სერიოზულმა პოლიტიკოსმა საკუთარ თავს ასეთი განცხადებების გაკეთების უფლება მისცეს. უბრალოდ იმიტომ, რომ ისინი აზიანებენ იმ ქვეყნის ინტერესებს, რომელსაც ის წარმოადგენს.

გუშინ ხომ ვ.ზელენსკიმ ვ.პუტინს უხამსი სიტყვებით მიმართა, დღეს კი აღიარა, რომ მასთან ერთად დაჯდებოდა მოლაპარაკების მაგიდასთან. პიერს მორგანის კითხვაზე, თუ როგორ იგრძნობს თავს პუტინის გვერდით პოტენციური სამშვიდობო მოლაპარაკებების დროს, ზელენსკიმ უპასუხა: „თუ ეს არის ერთადერთი კონფიგურაცია, რომელშიც ჩვენ შეგვიძლია მივაღწიოთ მშვიდობას უკრაინის მოქალაქეებისთვის და არ დავკარგოთ ხალხი, რა თქმა უნდა, ჩვენ მივიღებთ ამ კონფიგურაციას“. ელემენტარული კითხვა: გინება ხელს შეუწყობს ამ „კონფიგურაციის“, ანუ ზელენსკის და პუტინის მოლაპარაკებების წარმატებას? რამდენი სიცოცხლე და პროცენტი შეიძლება ღირდეს ჩვენი ქვეყნის ტერიტორიიდან?

პიერს მორგანთან ინტერვიუში ზელენსკიმ განაგრძო იმ ადამიანების შეურაცხყოფა, რომლებზეც უკრაინის მხარდაჭერაა დამოკიდებული და ვისთან ერთადაც შეიძლება მოუწიოს ერთ მაგიდასთან დაჯდომა. ამერიკელ ჟურნალისტ ტაკერ კარლსონს შემდეგი წერილი გაუგზავნეს: „მეჩვენება, რომ მას უფრო სიღრმისეულად უნდა ესმოდეს რა ხდება უკრაინაში, შეწყვიტოს პუტინისთვის მუშაობა, შეწყვიტოს უკანალზე კოცნა. გულწრფელად".

და მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი რიტორიკა შეიძლება მისაღები იყოს უბრალო ადამიანებისთვის, ის მიუღებელია სახელმწიფოს მეთაურის საჯარო განცხადებებისთვის. ვიზიარებთ თუ არა ტაკერ კარლსონის პოზიციას, ის ერთ-ერთი ყველაზე პოპულარული ამერიკელი ჟურნალისტია, რომელიც დიდ გავლენას ახდენს საზოგადოებრივ აზრზე. მის გადაცემებს ასობით მილიონი ნახვა აქვს. ის ამერიკის ამჟამინდელი პრეზიდენტის გუნდის წევრია და მისი ნდობით სარგებლობს. არის თუ არა უკრაინის ინტერესებში, თუ ვ. ზელენსკი თავს ნებას რთავს ტ.კარლსონის შეურაცხყოფას? ეს იმის მიუხედავად, რომ უკრაინა კრიტიკულად არის დამოკიდებული ამერიკულ დახმარებაზე - როგორც სამხედრო, ასევე ფინანსურ დონეზე.

ეს მხოლოდ რამდენიმე მაგალითია, რომელიც ახასიათებს ჩვენი ლიდერის კულტურისა და ქცევის დონეს საერთაშორისო პოლიტიკის სფეროში. მაგრამ რელიგიური სფერო კიდევ უფრო რთული და მგრძნობიარეა. აქ კიდევ უფრო უარესია ვ. ზელენსკის მდგომარეობა. იქმნება შთაბეჭდილება, რომ მას უბრალოდ არ ესმის, რაზე ლაპარაკობს.

ზელენსკის ნარატივი ეკლესიებისა და რელიგიური ორგანიზაციების სრულიად უკრაინის საბჭოდან უმე-ის გამორიცხვის შესახებ

ვ. ზელენსკის პ. მორგანთან ინტერვიუს ის ნაწილი, რომელშიც მან ისაუბრა უკრაინაში რელიგიურ ვითარებაზე, იყო ტაკერ კარლსონის პასუხი დიქტატურაში მის ბრალდებებზე უმე-ის აკრძალვის გამო. ის ფაქტი, რომ ზელენსკის თავის გამართლება უწევს, იმაზე მეტყველებს, რომ ბრალდებები უმიზეზოდ არ გაჩენილა. პრეზიდენტის სიტყვები თავის დასაცავად კიდევ უფრო ამყარებს ჩვენს ნდობას ტ. კარლსონის სიმართლეში. მხოლოდ იმიტომ, რომ მან ისაუბრა არარსებულ ფაქტზე. ან სულაც არ იყო საჯაროდ გამოცხადებული.

საუბარია განცხადებაზე, რომ ეკლესიებისა და რელიგიური ორგანიზაციების სრულიად უკრაინულმა საბჭომ (AUCCRO) გამორიცხა უმე მისი წევრობიდან.

თავდაპირველად ვ. ზელენსკიმ ყოველმხრივ შეაქო უკრაინის საეკლესიო საბჭო და თქვა, რომ ეს არის ყველაზე დიდი ორგანიზაცია ევროპაში, რომ მსგავსი რამ არ არსებობს აშშ-ში და რომ ყველა მრავალრიცხოვანი რელიგიური ორგანიზაცია ეკლესიებისა და რელიგიური ორგანიზაციების სრულიად უკრაინულმა საბჭოს წევრია. შემდეგ კი თქვა: „და ასევე მოსკოვის საპატრიარქო ასევე იყო საეკლესიო საბჭოს წევრი. და რა არის მისი შეცდომა? ფაქტია, რომ მოსკოვის საპატრიარქოს წინააღმდეგია მთელი მოსახლეობა, როგორც არ უნდა ჟღერდეს. და საქმე იმაშია, რომ არავინ არაფერი დახურა - ეს იყო საეკლესიო საბჭო. განიხილეს და ერთმანეთში გადაწყვიტეს, რომ მოსკოვის საპატრიარქო საეკლესიო საბჭოდან გამორიცხეს. ეს მხოლოდ აღიარებით ხდება. ამას თვითონ აკეთებენ ყოველგვარი გავლენის გარეშე“.

პირველი, რაც თვალშისაცემია, არის ის, რომ ზელენსკი ჯიუტად იყენებს გამოთქმას „მოსკოვის საპატრიარქო“. მაგრამ მოსკოვის საპატრიარქო მდებარეობს მოსკოვში და მხოლოდ ამ მიზეზით არ შეიძლება იყოს ეკლესიებისა და რელიგიური ორგანიზაციების სრულიად უკრაინულმა საბჭოს წევრი. თუ ზელენსკი გულისხმობს უმე-ს, მაშინ იურიდიულად ის არასოდეს ყოფილა მოსკოვის საპატრიარქო. ეს ეკლესია ყოველთვის იყო უკრაინის მართლმადიდებლური ეკლესია უკრაინის სახელმწიფოში, ყოველგვარი პრეფიქსისა და საპატრიარქოების მითითების გარეშე. ასეა მოხსენიებული ყველა ოფიციალურ იურიდიულ და კანონიკურ დოკუმენტში. იურიდიული დარწმუნების პრინციპის მიხედვით, ორგანიზაციებს უნდა ეწოდოს ისე, როგორც მათ ეძახიან და არ მოიგონონ მათთვის არარსებული სახელები საკუთარი შეხედულებისამებრ.

არავის არასოდეს არ გამოურიცხავს უმე ეკლესიათა საბჭოდან. დღემდე არაფერია ცნობილი კენჭისყრაზე დაყენებული ასეთი კითხვის შესახებ და არც თავად გარიცხვის შესახებ. მისი უნეტარესი მიტროპოლიტი ონოფრე საბჭოს ვებსაიტზე, როგორც "უმე-ის წინამძღვარი, კიევისა და სრულიად უკრაინის მიტროპოლიტი" ამ ორგანიზაციის წევრთა სიაშია.

კიდევ უფრო დიდი სიცრუეა ზელენსკის მხრიდან იმის მტკიცება, რომ „მთელი მოსახლეობა მოსკოვის საპატრიარქოს წინააღმდეგია“. ისევ, თუ ამ სახელის ქვეშ ის გულისხმობდა უმე-ს. 2023 წელს, რელიგიურმა მეცნიერმა და სახელმწიფო ეთნოპოლიტიკის ექსპერტმა ლუდმილა ფილიპოვიჩმა შეაფასა უმე-ის მორწმუნეების რაოდენობა 5-6 მილიონ მოქალაქედ. ზელენსკის თქმით, ისინი არ არიან უკრაინის მოსახლეობის ნაწილი? თითქმის სამი წლის სრულმასშტაბიანი ომის განმავლობაში, უმე-მა გაგზავნა ასობით მანქანა, ათასობით დამცავი ფრონტზე, დახმარება გაუწია ჩვენს ჯარისკაცებს, ისევე როგორც დევნილებს მილიონობით გრივნას ოდენობით. ბევრ ეპისკოპოსს, ეკლესიებისა და მონასტრების წინამძღვარს აქვს მადლობის წერილები უკრაინის შეიარაღებული ძალების სხვადასხვა ქვედანაყოფების მეთაურებისგან. ყველა ადამიანი, ვინც მიიღო დახმარება უმე-ისგან, თუნდაც ისინი არ იყვნენ მორწმუნეები, აქვთ პოზიტიური დამოკიდებულება უმე-ის მიმართ. ზელენსკის თქმით, ისინი ასევე არ არიან უკრაინის მოსახლეობის ნაწილი?

ნარატივი უმე-ის „სამართლებრივი კავშირების“ შესახებ მოსკოვის საპატრიარქოსთან

ციტატა ზელენსკის ინტერვიუდან პირს მორგანთან: „მეორე, საკანონმდებლო დონეზე პარლამენტში მიიღეს გადაწყვეტილება, რომ არ შეიძლება იყოს მოსკოვის საპატრიარქო. ეს ნიშნავს, რომ ეკლესია ხელახლა უნდა დარეგისტრირდეს ლეგალურად. მოსკოვთან სამართლებრივი კავშირის ქონა არ შეიძლება. სწორედ ამაზეა საუბარი - რომ მოსკოვის საპატრიარქო იხურება, სამართლებრივი კავშირის ქონა არ შეიძლება. ისინი უკრაინის იურისდიქციაში შემავალი უკრაინული ეკლესია უნდა გახდნენ.

ზელენსკის მიერ ჩამოთვლილ ყველა მოთხოვნას უმე 1990 წლიდან ასრულებს. უკრაინა ჯერ კიდევ საბჭოთა კავშირის ნაწილი იყო და იმართებოდა მოსკოვიდან, ხოლო უმე უკვე დამოუკიდებელი იყო და იმართებოდა საკუთარი მმართველობითი ორგანოებით: წმინდა სინოდი, ადგილობრივი საბჭო და ეპისკოპოსთა საბჭო. ეს გამომდინარეობს უმე-ის წესდებიდან, ასევე 1990 წელს რმე-ის ეპისკოპოსთა საბჭოს გადაწყვეტილებიდან და პატრიარქ ალექსი II-ის წერილიდან. კიდევ რითი არის ზელენსკი უკმაყოფილო? რატომ ითხოვს ის რელიგიური ორგანიზაციის ხელახალ რეგისტრაციას, რომელიც უკვე ლეგალურად არ არის დაკავშირებული მოსკოვთან? უმე-ის საბჭომ ფეოფანიაში 2022 წლის 27 მაისს დაადასტურა უმე-ის სრული ავტონომია და დამოუკიდებლობა. ზოგადად ამოიღო მოსკოვის შესახებ ყველა მითითება უმე-ის წესდებიდან. ამაში დასარწმუნებლად საკმარისია ეკლესიის „კონსტიტუციის“ – მისი წესდების გადაშლა.

შესაძლოა, ვ. ზელენსკის ერთმანეთში აერია „ლეგალური“ და „კანონიკური“ ცნებები. მაგრამ კანონიკურად, უმე ასევე დამოუკიდებელია რმე-ისგან, განსაკუთრებით ფეოფანიის საბჭოს შემდეგ. უკრაინელი ეპისკოპოსები არ შედიან რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის მმართველ ორგანოებში, მათ გადაწყვეტილებებს არ აქვს ძალა უმე-სთვის, უმე-ის წინამძღვარი არ იღებს კურთხევას მსახურებისთვის და ა.შ. თუ კანონიკურ სამართალს ვიწრო გაგებით განვიხილავთ, როგორც მსოფლიო კრებების, საადგილმამულო კრებების და წმინდა მამათა წესებს (ბოლო ორი კატეგორია დამტკიცებული იყო მსოფლიო კრებების ავტორიტეტმაც), მაშინ ისინი საერთოდ არ გვაძლევენ განსაზღვრებას, თუ რომელი ეკლესია შეიძლება ჩაითვალოს ავტოკეფალურად, რომელი ავტონომიურად და რომელი სხვა ეკლესიაზე დამოკიდებულად. ყოველ შემთხვევაში, საეკლესიო კანონების სფერო არ შედის საერო ხელისუფლების კომპეტენციაში. სახელმწიფოსთვის მნიშვნელოვანია სამართლებრივი ასპექტები და ამ ასპექტების ფარგლებში უმე სრულიად დამოუკიდებელია მოსკოვის საპატრიარქოსგან.
ამრიგად, უმე-ის იდენტიფიცირება მოსკოვის საპატრიარქოსთან და მისი ხელახალი რეგისტრაციის მოთხოვნა უკრაინაში სხვა არაფერია, თუ არა მისი განადგურების განზრახვა, ცრუ ნარატივების მიღმა დამალვა.
თეზისი, სადაც საუბარია უმე-ის აკრძალვაზე, არის "პუტინის ნარატივები".

ციტატა პ. მორგანთან ინტერვიუდან: „ასე რომ, რელიგიურმა ინსტიტუტებმა მიიღეს ასეთი გადაწყვეტილება (უმე გამორიცხონ სუეს-დან. – რედ.). ამას საერთოდ არ აქვს არანაირი მნიშვნელობა. ეს ყველაფერი ტყუილია. ეს არის პუტინის ნარატივი. პუტინს აქვს ნარატივი მოსკოვის საპატრიარქოს, რუსეთის ეკლესიის შესახებ.  რაც შეეხება რელიგიებს, რაც შეეხება არჩევნებს, ეს ყველაფერი პუტინის ნარატივია.''

აქ აშკარად ვსაუბრობთ უმე-ის საკანონმდებლო დონეზე აკრძალვაზე. უკრაინის ხელისუფლების წარმომადგენლები აცხადებენ, რომ ასეთი აკრძალვა არ არსებობს. შესაბამისი კანონი კრძალავს რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიის საქმიანობას უკრაინის ტერიტორიაზე და უმე-მა უბრალოდ უნდა დაამტკიცოს თავისი დამოუკიდებლობა რუსეთის მართლმადიდებლური ეკლესიისგან და მერე არავინ აკრძალავს. მაგრამ ფაქტია, რომ თავად კანონი ისეა დაწერილი, რომ უმე ამას ვერანაირად ვერ დაამტკიცებს. მთელი სერიოზულობით, უკრაინის კანონში ნათქვამია, რომ თუ უკრაინული რელიგიური ორგანიზაცია, შიდა რუსული დოკუმენტების თანახმად, არის რუსული რელიგიური ორგანიზაციის ნაწილი (ამ შემთხვევაში, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის წესდება), მაშინ უკრაინა აღიარებს ამ მდგომარეობას. მეტი აბსურდული წესის მოგონება შეუძლებელია, მაგრამ რას არ გააკეთებთ ეკლესიის დასანგრევად?

უკრაინის კანონები შექმნილია იმისთვის, რომ აკრძალოს უმე-ის, უკრაინის უდიდესი რელიგიური ორგანიზაციის საქმიანობა. ეს ყველას მშვენივრად  ესმის, მიუხედავად იმისა, რა ფორმულირებებით არის დაფარული: „მოსკოვის საპატრიარქო“, „რუსული სამყარო“ თუ სხვა. ამის შესახებ აშშ-ის ვიცე-პრეზიდენტი ჯ.დ.ვენსი, იურისტი რ.ამსტერდამი, ჟურნალისტი ტ.კარლსონი, ბევრი ამერიკელი და ევროპელი პოლიტიკოსი და ექსპერტი, ასევე საერთაშორისო ორგანიზაციები, მათ შორის გაერო, საუბრობენ.
უმაღლესმა რადამ მიიღო ანტიეკლესიური კანონი, უკრაინის პრეზიდენტმა ხელი მოაწერა მას და უკრაინის ადგილობრივი მმართველობის ორგანოები იღებენ გადაწყვეტილებებს, რომლებიც პირდაპირ კრძალავენ უმე-ის საქმიანობას ან მოითხოვენ ამ აკრძალვას. უკრაინელი რადიკალები და აქტივისტები იტაცებენ ეკლესიებს, უკრაინის ტერიტორიული თემები იღებენ უკანონო გადაწყვეტილებებს ეკლესიების მეუ-სთვის გადაცემის შესახებ და ა.შ. მაგრამ ზელენსკის თქმით, გამოდის, რომ ისინი მუშაობენ პუტინის ნარატივებზე. როგორ აღვიქვათ ეს ყველაფერი?
მაგრამ ყველაფერი სხვაგვარად იყო

ჯერ კიდევ 2019 წლის საპრეზიდენტო არჩევნების კამპანიის დაწყებამდე, როდესაც ვ. ზელენსკი გადაცემაში "Kvartal 95" საუბრობდა, მან საკმაოდ შემოქმედებითად და მახვილგონივრულად დასცინა მაშინდელი პრეზიდენტის პ. პოროშენკოს იდეა მიენიჭებინათ მეუ-სთვის ტომოსი. ერთ გამოსვლაში ზელენსკიმ თქვა, რომ ტომოსი პეტრო პოროშენკოს თერმოსივით ათბობს (და როგორ ცდებოდა?). სხვა გამოსვლაში, მან აჩვენა, თუ რამდენად აბსურდულია კანონიკური მართლმადიდებლობის ისტორიიდან წაშლისა და ახლით, ეროვნულით ჩანაცვლების მცდელობები.

წინასაარჩევნო კამპანიის დროს ზელენსკიმ ნათლად აჩვენა, რომ სახელმწიფოს ჩარევა ეკლესიის საქმეებში მიუღებელი და საზიანო იყო და რომ მისი პრეზიდენტობის დროს ყველა სარწმუნოება იქნება თანაბარ პირობებში. ის ამტკიცებდა, რომ არ დაუშვებდა სპეკულაციას მისი რელიგიური პრეფერენციების თემაზე. "ნუ მეძებ ეკლესიაში", - განაცხადა მან არჩევნების შემდეგ.

პრეზიდენტად არჩევიდან მალევე, ვ. ზელენსკიმ შეხვედრები გამართა უკრაინის მთავარი კონფესიების ხელმძღვანელებთან. 2019 წლის 30 აპრილს, აღდგომის მესამე დღეს, იგი მივიდა უნეტარესის მიტროპოლიტ ონოფრეს რეზიდენციაში, რათა მიელოცა მას დღესასწაული და განეხილა აქტუალური საკითხები.

2019 წლის 10 სექტემბერს ვ. ზელენსკი რივნის აეროპორტში შეხვდა უმე-ის მორწმუნეებს, რომლებმაც გადასცეს მას რელიგიის თავისუფლების დარღვევის დამადასტურებელი დოკუმენტები. პრეზიდენტმა აიღო საბუთები და პირობა დადო, რომ საქმის გამოძიებას და სამართლიანობას აღადგენს.
რივნე ეპისკოპოსმა პიმენმა (ვოიატმა), რომელიც ასევე იმყოფებოდა ამ შეხვედრაზე, ამის შესახებ შემდეგი თქვა: „შთაბეჭდილებები კარგია – მოვიდნენ ჩვენთან და სურდათ ჩვენი მოსმენა. <…> ჩვენ უკრაინელები ვართ და ჩვენ ვართ პირველი, ვინც პრეზიდენტს შევხვდით აქ, რივნეს მიწაზე. ჩვენ უკრაინელები ვართ და არ გვინდა, რომ საკუთარ მიწაზე ვიყოთ გარიყულები და არც გვინდა. ჩვენ უნდა ვილოცოთ, რომ უფალი დაგვეხმაროს“.
სრულმასშტაბიანი ომის დაწყების შემდეგაც კი, ვ. ზელენსკიმ პირადად მადლობა გადაუხადა უმე-ს თავის მიმართვაში ჰუმანიტარული კოლონის ორგანიზებისთვის ალყაში მოქცეული მარიუპოლისთვის. შემდეგ, გავიხსენოთ, ზაპოროჟიის მიტროპოლიტმა ლუკამ (კოვალენკომ) მარიუპოლში 90 ტონაზე მეტი საკვები და წამალი ჩამოიტანა და რატომღაც არ გაგვიგია პრეზიდენტისგან, რომ მან მადლობა გადაუხადა "მოსკოვის საპატრიარქოს".
დასკვნები

ვ. ზელენსკის სურვილი მისი პრეზიდენტობის დასაწყისში არ ჩარეულიყო საეკლესიო საქმეებში და უკრაინაში რელიგიის თავისუფლების უფლები რეალურად დაეცვა, სავარაუდოდ, გულწრფელი იყო. რა შეიცვალა? რატომ გადაიქცა ის სრულიად ადეკვატური მმართველიდან, რომელიც ფხიზლად უყურებდა საშინაო პოლიტიკის საკითხებს რელიგიის სფეროში, ეკლესიის მდევნელად? თავად ეკლესიას ხომ ამ ხნის განმავლობაში იოტის ოდენადაც არ შეცვლილა.

მისი დამოკიდებულება უკრაინის სახელმწიფოსა და ხალხის მიმართ არ შეცვლილა. ჩვენი სახელმწიფოს წინააღმდეგ რუსეთის ფედერაციის სრულმასშტაბიანი აგრესიის პირველივე დღეს, უმე-მა მოუწოდა ყველას დაეცვა სუვერენიტეტი და დამოუკიდებლობა და შემდგომში იგი დაეხმარა როგორც უკრაინის შეიარაღებული ძალების ჯარისკაცებს, ასევე ლტოლვილებს ყველაფრით, როგორც შეეძლო. მან დალოცა მორწმუნეები, რომ დადგნენ ჩვენი ქვეყნის დასაცავად. მან მიცვალებულთა პანაშვიდი შეასრულა და ფრონტზე ჩვენი ბიჭებისთვის ფული და მარაგი შეაგროვა. რატომ შეიცვალა ზელენსკის დამოკიდებულება ეკლესიის მიმართ ასე მკვეთრად? რატომ ატარებდა ადრე სრულიად გონივრულ პოლიტიკას რელიგიურ სფეროში, ახლა კი იბნევა თავის სიტყვებში და ავრცელებს აშკარად ცრუ ნარატივებს, რომელთაც აღარავის სჯერა?

ვფიქრობ, ეს კითხვები ბევრ ადამიანს აინტერესებს. მაგრამ მხოლოდ მას შეუძლია პასუხის გაცემა.